Vooys. Jaargang 13

Serenade onder vuur

Leon de Winter, Serenade. Boekenweekgeschenk 1995. Amsterdam, de Bezige Bij, 1995.

Het lijkt er wel eens op dat een werk geen goed kàn doen in de ogen van de dames en heren literatuurcritici. Eénmaal bekeken door de negatieve bril van kritiek is het alsof men deze bril niet meer kan of wil afzetten om eens op een minder vernauwende manier een boek te lezen. Dit is wellicht het geval met het laatste boek van Leon de Winter, Serenade. De literatuurcritici hadden geen goed woord voor dit boekenweekgeschenk over en alhoewel de mening van de recensent weliswaar zijn of haar persoonlijke mening is en men zich deze dus niet hoeft aan te trekken, speelt de recensent een belangrijke rol in het literaire bedrijf; zoals Arnold Heumakers onlangs in een interview in Vooys zei: ‘Je start als recensent de meningsvorming over dit boek en zijn plaats in de literaire canon.’ Reden genoeg om de kritieken eens onder de loep te nemen. Maar daarover later. Eerst het boek; hieronder volgt een onbevooroordeelde^1. recensie van het boekenweekgeschenk 1995, Serenade van Leon de Winter.

1. Met ‘onbevooroordeeld’ bedoel ik in dit geval dat ik de kritieken over het besproken werk met opzet pas na eigen lezing heb gelezen.

Serenade als serenade

Het is inmiddels vijftig jaar geleden dat de oorlog is afgelopen. Vijftig jaar waarin Europa elk jaar opnieuw kijkt naar de gruwelen van toen, gruwelen die we nog steeds niet kunnen begrijpen. Daarom kijken we misschien steeds weer; om het te kunnen begrijpen. De SS'er, de verzetsstrijder en de lijdende mens zijn verworden tot statische personages uit de vele documentaires, films en boeken; ze komen even tot leven totdat we de afstandsbediening door laten schakelen of het boek dichtslaan. En men zucht nog maar eens tegen elkaar: dat mag nooit meer gebeuren. Maar of we willen of niet; het gebeurt steeds weer. Het gebeurde gisteren en het gebeurt nu en we worden gedwongen ernaar te kijken zonder persoonlijk iets te kunnen doen.

Het is dat machteloze gevoel waaraan de moderne tv-kijker gewend is, waartegen Anneke Weiss in het boek Serenade probeert te vechten. Het is het schuldgevoel van een oorlogsslachtoffer die overleefde, het gevoel van herkenning: ‘De bandieten zegevieren terwijl de beschaving toekijkt.’

In Serenade komen verleden en heden op verschillende manieren samen. Ben Weiss, componist van reclamemuziek en populaire hits, krijgt te horen dat zijn vierenzeventigjarige moeder Anneke Weiss ongeneeslijk ziek is en besluit dit voor haar te verzwijgen. Dan op een dag verdwijnt de levenslustige Anneke en, zo blijkt, niet voor een van haar jaarlijkse uitjes waarmee ze haar zoon ieder jaar verrast. Ben staat voor een raadsel en gaat samen met de vriend van z'n moeder, Fred Bach, op zoek om haar uiteindelijk te vinden in het voormalig Joegoslavië.

Verleden en heden komen samen in het personage Anneke Weiss, een Jiddische mama die de oorlog overleefde en nu kijkt naar wat er in de wereld gebeurt en daarbij overvallen wordt door schuldgevoel. De tv dwingt haar ertoe om niet alleen te kijken naar het verleden, maar te zien wat er vandaag nog steeds gebeurt: de huizen van asielzoekers die in brand worden gestoken en het drama dat zich afspeelt in Bosnië. Haar zoon Ben, de vertegenwoordiging van de huidige generatie, is ‘gewend’ aan het oorlogsgeweld op tv en aan de verontwaardigde telefonische tirades van z'n moeder die daarop meestal volgen, hij blijft passief, opgeslokt door de dagelijkse bezigheden:

Toen ze me de laatste keer belde, stond mijn t.v. uit. [...]
‘Heb je televisie gekeken?’
‘Televisiekijken en tegelijk muziekmaken gaat niet.’
‘Het was vreselijk,’ zei ze, en ze bleef stil.
De oude oorlog, dacht ik, ze heeft iets van toen gezien, een opname van een lijkenkuil, een goederenwagon met luchtgaten waaruit handen steken, en daarom zwijgt ze nu ofschoon ze niet kan zwijgen want als ze zwijgt dan spreekt ze zonder woorden.
‘Wat heb je dan gezien?’
‘Het is vreselijk, Bennie, vreselijk.’
‘Wat dan, mam?’

[p. 74]

‘De wereld,’ zei ze, en ze sprak dat woord uit als iets dat pijn deed: [...].
‘Welke wereld, mam?’
Ze antwoordde met een harde stem, opeens zonder pijn: ‘Ken jij een andere?’
‘Wat is vreselijk in onze wereld?’ probeerde ik voorzichtig en gedempt.
‘Wat we elkaar aandoen. De beulen, de slachtoffers, de machteloosheid.’

Anneke Weiss wil vechten tegen deze machteloosheid en passieve houding van de toeschouwer; zij wil niet toekijken zoals destijds iedereen toekeek en besluit haar jaarlijkse luxetrip te verruilen voor 'n vliegticket naar Sarajevo. Daar wil ze het verzet steunen door onder andere geld te schenken voor wapens. Helaas mislukt haar idealistische, maar dappere plan; ze wordt bedrogen door Slavko, nota bene een Kroatische vrouwenversierder annex zwendelaar, en Bennie en Fred kunnen haar nog net behoeden voor algehele oplichting en overreden haar om terug naar huis te gaan.

Het mislukken van Anneke Weiss is symbolisch voor het mislukken van de politieke en militaire interventies en de corrupte vredesonderhandelingen. Het bedrog van Slavko laat zien dat het leven ‘helaas’ doorgaat ondanks oorlog en verschrikkingen en dat mensenlevens blijven afhangen van winstbejag en persoonlijke belangen. Spreekt hier de visie van de schrijver dat het zinloos zou zijn om in te grijpen of is het het algemeen menselijk dilemma van de moderne televisiekijker en krantelezer: toekijken mag niet, maar ingrijpen helpt niet?

Serenade is een vlot geschreven boek en leest ‘voor de vuist weg’. Het boek blijft boeien tot het einde, maar dat is zeker niet omdat de schrijver in het laatste hoofdstuk met een ontknoping komt. Alhoewel als ontknoping gepresenteerd - als Anneke Weiss dood is, vindt Benie tussen haar papieren een adres van een oorlogstrauma-psychiater, en deze vertelt hem het ‘geheim’ dat zijn moeder haar leven lang bij zich droeg - is de ontknoping voor de lezer er allang geweest, de ontknoping van het raadsel: ‘wat doet Anneke Weiss in Bosnië?’. Tot dat moment wordt de spanning in het boek opgebouwd. Daardoor wordt dat wat als ontknoping bedoeld was slechts extra informatie en dat is jammer want het had een mooie rode draad kunnen vormen in het boek.

Ondanks deze onuitgewerkte verhaallijn is Serenade een mooi boek en niet in de laatste plaats door de betrokkenheid met de hedendaagse problematiek in het perspectief van de Tweede Wereldoorlog. De beelden van de oorlog in het voormalig Joegoslavië zouden ons ertoe moeten brengen om niet constant terug te kijken naar het verleden van vijftig jaar geleden, hoe erg dat ook was, maar kritisch onze huidige rol te beoordelen als kijker naar oorlogsgeweld. In Serenade wordt de lijdende mens tot leven geroepen, en hij leeft voort in Anneke Weiss. Maar het is ditmaal geen statisch personage dat met het boek in de boekenkast wordt gezet, het is de lijdende mens die leeft en vandaag de dag lijdt. Serenade is een serenade aan de lijdende mens van alle tijden.

Serenade in de kritieken

En wat schreven de literatuurcritici? Laat ik beginnen met de negatiefste maar tevens ongenuanceerdste kritiek. Theodoor Holman schrijft in Het Parool van vrijdag 10 maart dat het verhaal ‘smartlapperig’ is en dit dan vooral omdat de hoofdpersoon een ‘popster’ zou zijn en omdat diens moeder aan een terminale ziekte lijdt volgens het ‘The bold and the beautiful-concept’. Als eerste valt hierop te zeggen dat Holman Serenade niet best gelezen heeft; het zal hem wel ontgaan zijn dat Ben Weiss geen ‘popster’ is, maar een componist van populaire liedjes. Ten tweede en eigenlijk ten overvloede: waarom zou een ‘popster’ geen geschikt hoofdpersonage kunnen zijn en waarom is iemand met een terminale ziekte smartlapperig? Personages met psoriasis of MS zijn zeker wel literair genoeg voor Hofman? Verder vindt hij de persoonsbeschrijvingen in de ‘bouquetreeksstijl’, waarbij ik me afvraag wat deze man alias literatuurcriticus van Couperus zou vinden....

Reinjan Mulder is zorgvuldiger in zijn commentaar in het NRC van vrijdag 10 maart. Hij vindt het op één lijn stellen van de Tweede Wereldoorlog met de oorlog in Bosnië niet subtiel genoeg. Mijns inziens gaat het in het boek echter niet om een wedloop in ‘verschrikkelijkheid’, want wie kan zeggen welke oorlog erger is? Bovendien denk ik niet dat De Winter deze twee oorlogen gelijk heeft willen stellen, hij laat in de personage van Anneke Weiss alleen zien dat alhoewel het verleden verschrikkelijk was, men niet de blik moet afwenden van wat er vandaag de dag gebeurt. Mèt het feit dat het boekenweekgeschenk samenviel met de herdenking, stelt de schrijver terecht de hypocrisie van de oorlogsherdenking

[p. 75]

aan de kaak. Toch is Mulder hier en daar positief, hij vindt onder andere dat De Winter de juiste toon heeft kunnen vinden bij het laten zien hoe de schokkende ervaringen uit het verleden vijftig jaar later nog kunnen doorwerken in het dagelijks leven. En dat vond ik nu juist een zwakke plek in het boek; zoals ik al zei heeft De Winter deze verhaallijn nauwelijks benut en komt de bijbehorende ontknoping ‘als mosterd na de maaltijd’. Concluderend heeft Mulder slechts één woord voor Serenade namelijk treife - het Jiddische woord voor rotzooi.

Van de drie kritieken verbaasde me de kritiek van Arnold Heumakers het meest. In het eerdergenoemd interview in Vooys zegt hij het volgende over de kracht van literatuur: ‘Zo kan literatuur confronteren met het onveranderlijke en tragische, zoals onze eindigheid en het feit dat oplossingen voor problemen van allerlei aard telkens mislukken. Het tragische is namelijk dat welke oplossing ook bedacht wordt, het van tevoren al duidelijk is dat ook dit weer zal mislukken.’ Juist dìt vind ik terug in Serenade; de actie van Anneke Weiss is natuurlijk gedoemd te mislukken, daarin ligt de tragiek van dit personage en de tragiek van haar daad. In zijn kritiek in de Volkskrant van 15 maart 1995 doet Heumakers dit echter af als: ‘[...] grove dramatische effecten, karikaturale typeringen [...]’.

Verder is Heumakers van mening dat De Winter enkel te prijzen valt om de behendigheid waarmee hij zijn verhaal in elkaar heeft gezet en tot slot geeft hij de schrijver een trap na van de Helicon af door Serenade te typeren als ‘geen echte literatuur’. Zoals ik al zei is Serenade een vlot geschreven boek, het is ‘lichtverteerbaar’ maar dat zegt mijns inziens niets over de tijd en moeite die een schrijver in een werk steekt; er bestaan genoeg gedichten die zo uit de hand geschreven lijken te zijn, maar waar een dichter heel wat uren, dagen, weken, maanden of jaren denkwerk in gestoken heeft. Het is in ieder geval geen reden om een boek geen echte literatuur te noemen en dat zou Heumakers als geen ander moeten weten.

Serenade kan dus geen goed doen in de ogen van deze literatuurcritici en dat laten ze hun lezers in soms niet misverstane woorden weten ook. Laten we hopen dat de krantelezer over genoeg scepsis beschikt en niet al te veel waarde hecht aan het oordeel van de recensent. Zoals gezegd speelt de mening van de recensent een niet onaanzienlijke rol in het literaire bedrijf ook al laat de consument zich gelukkig niet altijd leiden door de opinie van literatuurcritici. Er wordt als troost wel eens gezegd dat een slechte recensie nog altijd beter is dan geen recensie, toch mag dit mijns inziens geen reden zijn om een werk zo maar af te kraken. Van literatuurcritici mag verwacht worden dat zij een werk tenminste genuanceerd bespreken en hun meningen grondig onderbouwen. Dat kan van menige uitspraak uit de hier besproken artikelen helaas niet gezegd worden. Serenade is door deze recensenten in mijn ogen niet serieus behandeld; zij hebben het werk gebruikt om een naar sensatie riekend artikel te schrijven, want zeg nou eerlijk: wat is er heerlijker dan een bekende schrijver af te kraken?

Ik proef uit de kritieken dat men Serenade te licht bevonden heeft. Misschien ga ik te ver in mijn betekenistoekenning, maar het is juist de lichtvoetigheid waarmee het verhaal verteld wordt die mij trof. Deze lichtvoetigheid die ook terug te vinden is in de goedkope melodietjes van Ben Weiss, typeert het kabbelende leven dat doorgaat ondanks alles wat er gebeurt. Het is de ‘ondraaglijke lichtheid van ons bestaan’.

Jacky Holterbosch