Vooys. Jaargang 13

[p. 69]

Recensies
Herinner mij, ik heb mij neergeschreven

Jan van der Vegt, Hans Andreus. Biografie. Baarn, Uitgeverij de Prom, 1995. f 65,-.

Andreus wilde niet alleen leven van zijn pen, maar ook door zijn pen. Wanneer je al zijn werk achter elkaar legt, vormt het een levensverhaal. Een levensverhaal, niet het levensverhaal. Het werk van Andreus (1926-1977) vormt de schaduwbiografie die in sommige gevallen een vertekend beeld geeft en open plekken bevat. Jan van der Vegt, auteur en tevens samensteller van het verzameld werk van Andreus, heeft twaalf jaar lang gewerkt aan de biografie. Op basis van een indrukwekkende bronnenstudie en gesprekken met ruim tweehonderd personen (familieleden, vrienden en geliefden van Andreus) schreef Van der Vegt een prachtige biografie waarmee hij vele open plekken uit de schaduwbiografie opvult en onthullende feiten, zoals het oorlogsverleden van Andreus, aan het licht brengt.

Dat het ophelderen van de misstap die Andreus in 1943 heeft begaan nog een eigenaardig gevolg zou hebben had Van der Vegt bij het schrijven waarschijnlijk niet verwacht. In maart 1943 blijkt Johan Wilhelm van der Zant (Andreus' echte naam) in dienst te zijn getreden van het Nederlandse vrijwilligersleger van de Waffen-SS. Aan het einde van de biografie vermeldt Van der Vegt dat er in Putten een openbare lagere school naar Andreus is genoemd. Het gemeentebestuur heeft inmiddels besloten de naam van de school te veranderen. Een volgende stap is wellicht de leerlingen van de school in Putten te verbieden de geweldige verhalen van de excentrieke Meester Pompelmoes te lezen.

Over de redenen voor de misstap kan Van der Vegt alleen speculeren. Hij geeft aan dat er in Nederland een sterke anti-Sovjetstemming heerste, waar de Duitsers gretig gebruik van maakten. De Russen werden gevaarlijker geacht dan de Nazi's zodat vele jongeren zich aanmeldden om te strijden aan het Oostfront. Andreus zat voor de tweede keer in de vierde klas van de HBS, had een slechte jeugd gehad en leefde in voortdurende strijd met zijn emotioneel onberekenbare moeder en zijn stiefvader die ieder moment in driftbuien kon losbarsten. Hij wilde weg van huis. Zijn grootouders, die lid waren van de NSB, hebben hem wellicht aangezet tot het toetreden tot het vrijwilligerslegioen.

Samen met zijn vriend Bertus Swaanswijk, die later bekend zou worden onder het pseudoniem Lucebert, zou Johan van der Zant zich aanmelden. Swaanswijk liep het bureau uit, Van der Zant vulde de aanmeldingsformulieren in. Op 31 maart 1943 vertrok hij naar het Oostfront. Allereerst verbleef hij in Oostenrijk, waar hij werd opgeleid. Vervolgens vertrok hij naar Kroatië en tenslotte verbleef hij in de buurt van Leningrad waar hij gewond raakte; een granaat explodeerde zo dichtbij dat hij er splinters van in zijn gezicht kreeg. Op 30 april 1944 werd Van der Zant uit de krijgsdienst ontslagen omdat hij ‘onder bedrieglijke condities onder de wapenen was gebracht’. Na de oorlog werd hij van alle blaam gezuiverd; uit het kort geding bleek dat hij psychisch labiel zou zijn geweest en aangespoord werd door zijn grootouders. Toch heeft deze gebeurtenis grote gevolgen gehad. Angstvallig verzweeg Andreus zijn oorlogsverleden en iedere keer wanneer hij een opdracht kreeg die, op welke manier dan ook, met de oorlog te maken had, was hij bang dat dat verleden aan het licht zou komen. Terecht, want zelfs nu nog worden er consequenties uit getrokken en zal de Hans Andreusschool in Putten van naam veranderen.

Van der Vegt heeft de hele geschiedenis in zo'n 25 pagina's met de nodige afstand beschreven. Hij heeft het oorlogsverleden van Andreus gelukkig niet tot de kern van de biografie gemaakt en alles wat volgt wordt los gezien van de gebeurtenissen uit de oorlog.

In 1947 besloot Johan van der Zant dat hij voortaan door het leven wilde gaan onder de naam Hans Andreus. Het is niet helemaal duidelijk waar het pseudoniem vandaan komt. Andreus was, evenals zijn vriend Luc Lutz, verliefd op IJda Andrea. De mannelijke vorm van haar naam zou hij, volgens Van der Vegt, gebruikt hebben als pseudoniem.

In 1947 zakte Andreus voor het overgangsexamen naar het derde jaar van de Amsterdamse toneelschool en hij was niet van plan het tweede jaar over te doen. Hij had een tijdje als nachtelijk corrector gewerkt voor de Volkskrant en besloot nu zijn brood te gaan verdienen als schrijver, iets wat hij vanaf zijn kindertijd al van plan was geweest. Dit viel echter niet mee. De gedichten die hij opstuurde naar de literaire tijdschriften Proloog en Columbus werden teruggestuurd. De bundel Neerslag die hij opstuurde naar uitgeverij Stols werd eveneens teruggezonden. Andreus probeerde intussen wat geld te verdienen met

[p. 70]

het schrijven van cabaretteksten, het spelen van kindervoorstellingen en met het schrijven van hoorspelen voor de radio. In 1949 publiceerde Podium, waarvan Andreus later redacteur zou worden, drie gedichten uit zijn eerste bundel Raffia.

Van der Vegt beschrijft het literaire leven, de diverse tijdschriften en groeperingen van na de oorlog, hoewel vrij summier, om de lezer van de biografie een kader aan te reiken waarbinnen men de literaire activiteiten van Andreus kan plaatsen. Helaas spreekt hij zich nauwelijks uit over de relatie van Andreus' werk ten opzichte van dat van de andere Vijftigers en zijn betekenis voor de Nederlandse literatuur of de plaats van Andreus in de Nederlandse literatuurgeschiedenis.

Veel aandacht besteedt Van der Vegt aan Andreus' psychische gesteldheid en zijn interesse voor de prenatale psychoanalyse. Andreus leed aan een neurose die voortkwam uit onzekerheid over zijn afkomst. Hij was er van overtuigd dat hij voor zijn geboorte een trauma had opgelopen. Hij was niet gewenst door zijn moeder en zij zou met behulp van een hoedepen een abortuspoging ondernomen hebben waardoor zijn tweelingbroer- of zus zou zijn overleden. De moeder zou de abortus hebben willen plegen aangezien niet haar echtgenoot, maar de joodse Benjamin Visser, die in de oorlog gedeporteerd werd naar Auschwitz, de vader zou zijn.

In 1951 vertrok Andreus, zoals zoveel generatiegenoten, naar Parijs. Via Simon en Juc Vinkenoog leerde hij Odile Liénard kennen, met wie hij een relatie kreeg. Met deze relatie, die beschreven staat in de roman Denise, begon in feite de neurose van Andreus. Odile had een aantal abortussen ondergaan. Hoewel Andreus ermee had ingestemd, veroordeelde hij haar. Hij had last van een ziekelijke jaloezie, een hevige verlatingsangst en een enorme neiging tot fabuleren. Tijdens een vakantie op Elba probeerde hij Odile te wurgen omdat hij haar ervan verdacht een affaire met Hugo Claus te hebben gehad. Aan het einde van de vakantie is Andreus volkomen ingestort en werd hij opgenomen in de antroposofische ziekeninrichting Novalis in Den Haag.

Andreus kwam daar in aanraking met de prenatale psychoanalyse via zijn arts Dr. Maarten Lietaerd Peerbolte. De prenatale psychoanalyse, waarmee Peerbolte in de jaren vijftig niet erg serieus werd genomen, gaat er vanuit dat ervaringen in het prenatale stadium beslissend zijn voor de psyche van de mens. De abortuspoging van Andreus' moeder is door de foetus als doodsmoment ervaren en heeft later geleid tot de neurose. Andreus bleek zeer geïnteresseerd in deze vorm van psychoanalyse en de theorieën van Peerbolte komen dan ook veelvuldig terug in zijn werk. Van der Vegt legt uit dat bijvoorbeeld De sonnetten van de kleine waanzin mede te verklaren zijn in het licht van de prenatale psychoanalyse. Dat Van der Vegt zich hiermee niet op glad ijs begeeft, bewijst hij door veelvuldig te citeren uit de correspondentie tussen Peerbolte en Andreus waaruit blijkt dat Andreus zich heeft laten inspireren door de theorieën van zijn arts.

Groot Grand Guignol de negenmaandse schoot,
wanneer de liefde niet een warme wand is.
Tweelingdier, broer, tast ik nog waar je hand is
of ben je al dood, klein en bloedend, rood, - [...]

In de jaren na De sonnetten van de kleine waanzin was Andreus zeer produktief. Naast diverse bundels verschenen de romans Denise en Valentijn en vele kinderboeken. Andreus schreef hoorspelen en zette zijn werk als freelance schrijver van reclameteksten voort. In 1958 trouwde hij met de journaliste Ina Bouwman en in 1960 werd hun dochtertje geboren. Aangezien Andreus tijdens conflicten met zijn vrouw, evenals bij Odile Liénard, agressief werd en dus nog steeds niet ‘genezen’ was, besloot Ina Bouwman bij hem weg te gaan. Na de scheiding werd nog een zoon geboren.

Via Liesbeth List ontmoette Andreus in 1961 Lukie Paulides, met wie hij in 1962 trouwde. Ze verhuisden naar Hoevelaken, later naar Putten. Bij deze vrouw, in deze omgeving vond hij uiteindelijk een zekere rust, wat een enorme produktiviteit tot gevolg had. In 1975 stelde hij zijn verzamelbundel Gedichten 1948-1974 samen, in navolging van andere Vijftigers. Veel gedichten liet Andreus weg en diverse bundels voegde hij samen. Hij bracht vele correcties aan en herschreef zo zijn literaire geschiedenis, aldus Van der Vegt.

Zijn persoonlijke geschiedenis herschreef Andreus in de novelle Uit het jeugdige leven van Melchior Blovoet (postuum uitgegeven in 1986). Het verleden dat wordt beschreven is niet feitelijk waar, maar vormt volgens Van der Vegt Andreus' waarheid in 1976. Hoewel de biograaf hier duidelijk aangeeft wat de status is van de schaduwbiografie, hecht hij af en toe toch wat te veel waarde aan de biografische gegevens in het werk van Andreus. Hij is niet altijd even con-

[p. 71]

sequent bij het gebruik van tekstfragmenten, hij verklaart niet waarom hij sommige passages als waar beschouwt en andere niet. Bovendien wil hij met alle geweld de personages in de verhalen zien als echt bestaande personen. Pas wanneer Van der Vegt in een personage niemand kan herkennen, ook niet wanneer er twee bestaande dichters of vrienden van Andreus in een personage zouden samenvallen, besluit hij, uit nood, dat het personage fictief is. Doordat Van der Vegt veelvuldig gebruik maakt van de schaduwbiografie, krijgt het werk van Andreus wel de aandacht die het verdient in een schrijversbiografie.

Andreus kreeg begin 1977 last van extreme vermoeidheid en van zijn kaak. Hij was dag en nacht bezig geweest met Melchior Blovoet en nam aan dat de vermoeidheid werd veroorzaakt door het harde werken. Na opname in het Academisch Ziekenhuis in Leiden bleek dat hij botkanker had. Andreus overleed in de nacht van 8 op 9 juni 1977 op 51-jarige leeftijd. Postuum kreeg hij de Henriëtte Roland Holstprijs toegekend.

Van der Vegt heeft een mooie biografie afgeleverd, waarin hij het leven van Andreus met de nodige afstand en een prettig leesbare stijl heeft beschreven. Het werk van Andreus krijgt in de biografie de aandacht die het verdient, al hecht de biograaf af en toe te veel waarde aan de biografische gegevens in de teksten. Sinds kort is ook de schaduwbiografie, drie delen Verzameld werk, samengesteld door Jan van der Vegt (e.a.) volledig, en is het verhaal compleet van een leven door de pen.

Leon van de Zande