Vooys. Jaargang 13

Van ellende en tragiek, de dingen die niet voorbijgaan

Thijs Jansen, Frans Ruiter en Jèmeljan Hakemulder (red.), De lezer als burger; over literatuur en ethiek. Kampen, Kok Agora, 1994. f 49,50

Als de wereld niet zo prachtig was, zouden we allemaal nog cynici worden.
Paul Auster, Maanpaleis

[...] it seems reasonable to say that the human predicament is inherently such that things are liable to go badly.
G.J. Warnock, The Object of Morality

Het gaat er in het leven lang niet altijd vrolijk aan toe. Het menselijk bestaan staat bloot aan overstromingen, aardbevingen, griezelige virussen en pijnlijke aandoeningen. Naast deze natuurlijke ellende schijnen mensen elkaar ook nog eens het nodige aan leed te moeten toevoegen. De firma's leugen en bedrog draaien overuren, mensen walsen voortdurend over de gerechtvaardigde belangen van hun medeburgers heen en branden elkaar in relaties volledig af. Je zou er nog cynisch van worden.

Er is echter hoop. Die hoop is drieërlei. Allereerst is er de literatuur. Dankzij literatuur kunnen we ons bestaan in een wijder perspectief zetten. We kunnen ons leed duiden en spiegelen aan gebeurtenissen waar anderen - al zijn dat fictieve personages - mee geconfronteerd worden. Daarnaast is er de ethiek, of beter gezegd de moraal. De moraal dient er toe het potentieel slechte gedrag van mensen te beteugelen, doordat men zich - vrijwillig - een aantal normen oplegt. Ethiek is de reflectie op de moraal en beoogt haar te funderen, versterken, analyseren en aan te passen. Ten slotte is er het recht. Dankzij het recht kunnen gedragingen die werkelijk te ver gaan - lichamelijk geweld bijvoorbeeld - gesanctioneerd worden. De hoop is dat ze daarmee ook voorkomen kunnen worden.

Rotsblokken

Literatuur, ethiek en recht hebben dus alledrie betrekking op de ellendige situatie waarin de mensheid verkeert. Het is dan ook vanzelfsprekend om de vraag te stellen hoe deze betrekking eruit ziet, en hoe de onderlinge relatie van deze drie benaderingen is.

In de bundel De lezer als burger, onder redactie van Thijs Jansen, Frans Ruiter en Jèmeljan Hakemulder, gebeurt dit laatste vanuit zeer diverse invalshoeken. Theologen en filosofen, pedagogen en historici, literatuurwetenschappers en juristen, ze laten in negentien bijdragen hun licht schijnen over de verhouding tussen literatuur en ethiek, en een beetje over de relatie tussen literatuur en recht.

De bundel is verdeeld in een vijftal hoofdstukken met als titels respectievelijk, ‘literatuur, filosofie, theologie’, ‘pedagogische perspectieven’, ‘de legitimatie van cultuurpolitiek’, ‘recht en literatuur: en moderne literatuurgeschiedenis: enkele episodes’.

Deze grote diversiteit lijkt in eerste instantie aantrekkelijk, maar is uiteindelijk naar mijn smaak toch de zwakte van deze bundel. De bundel vertoont weinig samenhang en kent geen interne ontwikkeling. Het boek is een soort maanlandschap met her en der verspreide rotsblokken waar de lezer zelf maar structuur in moet zien te brengen. Tegelijkertijd moet wel gezegd worden dat, met enig zoeken, tussen deze brokken wel degelijk enige diamanten te vinden zijn.

Zo is er het buitengewoon overzichtelijke artikel van Trudy van Asperen. Zij tracht - met succes - enige orde te brengen in de chaos van het denken over de relatie tussen literatuur en ethiek. Zij definieert ethiek als ‘systematische reflectie op de morele dimensie van het dagelijks leven’. Ook literatuur houdt zich daar mee bezig, maar met haar eigen middelen en doelen. Haar uiteindelijke stellingname is dat ethiek literatuur nodig heeft, omdat het anders snel een ‘bloedeloze’ aangelegenheid wordt. Tegelijkertijd kan literatuur nooit de ethiek vervangen, omdat het handelen op basis van goede redenen systematische reflectie - zoals in ethiek - vereist, niet reflectie zonder meer - zoals in literatuur. Literatuur is in haar ogen een noodzakelijke maar niet voldoen

[p. 57]

de voorwaarde om aan het dagelijks leven vorm te geven.

Paul van Tongeren (‘Ethiek, literatuur en waarheid’) verkiest de term ‘uitleg’ boven ‘reflectie’ als het erom gaat de kerntaak van ethiek te beschrijven. Hij meent dat het in de ethiek vooral gaat om inzicht in de morele kwaliteit van menselijk leven. Hoe kunnen wij betekenis verlenen aan ons menselijk bestaan? Wijsgerige ethiek ‘is als het ware de activiteit waarin het leven zichzelf uitlegt onder het opzicht van zijn zin’. Dit leidt tot een andere visie op de relatie tussen literatuur en ethiek dan die van Van Asperen. Waar zij immers ethiek en literatuur nadrukkelijk onderscheidt, en stelt dat zij beide hun eigen instrumenten en doelen hebben, is Van Tongeren van oordeel dat ethiek altijd hermeneutische ethiek moet zijn. En ‘een hermeneutische ethiek is onvermijdelijk een narratieve ethiek en heeft een nauwe band met de literatuur’. Hoe die band er dan precies uitziet, wordt in zijn bijdrage eigenlijk niet echt duidelijk.

Literatuur en maatschappij

Een interessante stelling wordt verdedigd door Erik Borgman (‘Ezelsoren en bokkepoten’). Naar zijn mening ligt ‘het fundamentele ethische moment van verhalen niet in hetgeen ze hun lezers aanraden te doen of te laten, maar vooral in wat ze in de werkelijkheid belangrijk genoeg vinden om ter sprake te brengen en in de wijze waarop ze dat belichten.’

Het feit dat een auteur aandacht besteedt aan een maatschappelijk verschijnsel en de manier waarop hij dat doet is in essentie een ethische keuze. Deze stelling blaast de hele discussie of literatuur geëngageerd moet zijn op. Literatuur is per definitie geëngageerd, want literatuur belicht immers altijd een aspect van de werkelijkheid. In die zin is het werk van Joost Zwagerman net zo moreel geladen als dat van Potgieter. Het gegeven dat Zwagerman minder rechttoe-rechtaan moralistisch schrijft dan Potgieter is daarbij van secundair belang. Ook l'art pour l'art is een morele keuze een geeft blijk van een bepaalde visie op de werkelijkheid. Deze visie heeft onvermijdelijk een prescriptieve lading. Niet voor niets wordt de visie met kracht uitgedragen.

In dit licht is het onderscheid dat Toef Jaeger in Vooys nr. 4 jrg. 12 trachtte te maken tussen maatschappijkritiek en cultuurkritiek onzinnig. Kritiek op vormen, op de wijze van uiten, is ook altijd kritiek op inhoud. Als je bezwaar hebt tegen de vorm waarin Potgieter zijn boodschap giet, is dat onmiddellijk ook bedenking tegen zijn inhoud. Hij kiest immers zeker niet toevallig voor deze vorm. De vorm hangt essentieel samen met de inhoud. Esthetiek en ethiek zijn hooguit te onderscheiden, niet te scheiden. Wie zou het bijvoorbeeld uit zijn strot kunnen krijgen dat Mein Kampf een prachtig geschreven boek is?

Bedoeld of onbedoeld, literatuur vertoont altijd engagement. Het is een oppervlakkige vergissing te denken dat dit uitsluitend zou gelden voor moralistische literatuur. Daarmee bedoel ik die werken die zeer eenduidig en zeer intentioneel een bepaalde morele boodschap trachten over te dragen. Het is interessant dat juist moralistische werken een veel minder sterk moreel appèl op ons doen dan die boeken waarin de morele boodschap minder eenduidig is. Dit heeft alles te maken met het feit dat alleen literatuur die blijk geeft van een morele spanning, ècht boeiend is.

Anders gezegd, de morele boodschap van een werk wordt des te sterker wanneer deze impliciet gelaten wordt, wanneer de lezer zelf aan het denken gezet wordt. In haar bijdrage over kinder- en jeugdliteratuur benoemt Lea Dasberg dit als de telling gap. De auteur laat een leemte waardoor de lezer tot mede-auteur wordt. Dit opent de mogelijkheid van identificatie en daarmee ontwikkeling van de morele identiteit van de lezer. Deze ontwikkeling is echter zeker niet voorspelbaar, zoals Dick Schram en Jèmeljan Hakemulder terecht stellen. Dat is ook logisch en eerlijk gezegd een buitengewoon plezierige gedachte. Je moet er toch niet aan denken dat een auteur via een implied author zou kunnen bepalen hoe de lezer als implied reader de telling gaps opvult. Lezer en boek beïnvloeden elkaar wederzijds. Het aloude cliché van de wisselwerking mag hier weer eens met veel verve uit de kast getrokken worden, en wat is er mooier dan dat?

Kortom, de bundel De lezer als burger bevat een veelheid aan lezenswaardige gedachten. Het is alleen zo jammer dat elk artikel lijkt op te houden op het moment dat het ècht interessant dreigt te gaan worden. De hoofdstukken over cultuurpolitiek en over de relatie tussen recht en literatuur zijn bovendien Fremdkörper waarbij het immuunsysteem van de redactie gefaald heeft.

Zo bevat het artikel ‘Hoeveel schrijvers heeft Nederland eigenlijk nodig?’ van Frank de Glas een

[p. 58]

warm pleidooi voor overheidssteun ten behoeve van het beschikbaar maken en houden van boeken alsmede ten behoeve van auteurs waarvoor op de vrije markt geen plaats is. Op zichzelf is dit een aansprekend betoog; de relatie met het thema van de bundel, de verhouding tussen literatuur en ethiek, is echter ver te zoeken.

Het laatste hoofdstuk heeft als titel: ‘Moderne literatuurgeschiedenis: enkele episodes’. Een dergelijk hoofdstuk staat vanzelfsprekend garant voor een vergaarbak in de categorie ‘van alles en nog veel meer’. De interessantste bijdrage is hier die Els Andringa over de functie van de afwijking in het werk van Kafka. Zij schetst op krachtige wijze hoe de aantrekkingskracht in het werk van Kafka ligt in de wijze waarop de hoofdfiguren voortdurend met tegenstrijdige situaties geconfronteerd worden. Vragen zonder antwoord, functionarissen die zich beroepen op regels waarvan de inhoud onbekend is, het valt allemaal voorwaar niet mee. Zo vormt het werk van Kafka een prachtig voorbeeld van het fenomeen dat literatuur een manier is om op de been te blijven in een vaak onbegrijpelijke en raadselachtige wereld. Het komt allemaal nooit meer helemaal goed en dat is soms een uitermate geruststellende gedachte.

Alex Huibers