Vooys. Jaargang 13

Het schrijven van het leven

Marguerite Duras, Schrijven. Amsterdam, Van Gennep, 1994. f 24,50.

‘Ik wil een boek maken over schrijven. Niemand zal er iets van snappen, maar dat geeft niet. Ik ben er niet op uit om begrepen te worden.’

In 1993 publiceert Marguerite Duras Ecrire, haar meest recente boek. Het is een bundel met vijf verhalen, waarvan het eerste en belangrijkste de titel aan het boek geeft. Het werk is opgedragen ter nagedachtenis aan W.J. Cliffe, de jonggestorven piloot die de hoofdpersoon van het tweede verhaal in de bundel is. In 1994 vertaalt Marianne Kaas Ecrire in het Nederlands, onder de titel Schrijven.

[p. 53]

Als Marguerite Duras er niet op uit is om begrepen te worden, waarom schrijft ze dan wèl? Wat betekent schrijven voor haar? Een poging te schrijven over Schrijven.

Duras heeft nooit geprobeerd haar werk in theorieën te vatten. In interviews praat ze wel over haar werk en over zichzelf, maar zonder daar een algemeen geldende, gestructureerde visie op te geven. Op deze manier is ook Ecrire totstandgekomen. In haar huis in Neauphle-le-Château, voor de camera van Sylvie Blum en Claude Guisard, praat Duras over schrijven. Het is geen chronologisch verhaal over haar leven als schrijfster noch een uiteenzetting van een theorie over wat schrijven is. Het zijn spontaan opkomende gedachten en gevoelens van Duras die ons een kijkje geven in de beleving van haar schrijverschap.

Haar schrijfstijl ontwikkelt ze sinds de jaren vijftig en brengt haar zeer dicht in de buurt van stroming van de Nouveau Roman: er is geen duidelijk verhaal met een begin en een einde, de chronologische orde ontbreekt. De lezer leert de personages vooral kennen door hun handelingen, niet door psychologische analyses. Ook in Ecrire geeft Duras niet zozeer veel beschrijvingen, maar roept ze gevoelens en emoties op. Over het algemeen zijn de zinnen kort en helder en vormen ze korte, soms wat langere fragmenten. Duras schrijft zonder moeilijke omwegen, zonder ingewikkelde en lange bijzinnen, zonder gekunsteldheid. Ze maakt zich er geen zorgen over dat ze in herhaling vervalt. Ze is direct, ze is oprecht, ze is spontaan. Het is niet zozeer de inhoud die de meeste aandacht vraagt, maar de vorm. Het ritme en de melodie van de zinnen zijn zo meeslepend dat haar werk soms grenst aan poëzie.

Omdat ze op zo'n directe manier schrijft, heb je als lezer het gevoel dat je bevoorrecht bent en erbij mag zijn, dat de schrijfster je betrekt in haar gedachtengang, in haar diepste gevoelens over schrijven en over andere thema's, zoals dood en liefde. Je probeert zo veel mogelijk informatie uit elke zin, uit elke uitspraak op te nemen.

Maar het is moeilijk om die informatie meteen te begrijpen en in een duidelijk kader in te passen. Door de fragmentarische stijl en het ontbreken van een duidelijke, gestructureerde opbouw krijg je slechts heel geleidelijk, stukje bij beetje, een beeld van Duras' visie op en beleving van het schrijven. Bovendien zijn de ideeën niet altijd helder en lijken ze soms met elkaar in strijd te zijn. Die tegenstrijdigheid is moeilijk te grijpen. Duras drukt zich namelijk wel uit in korte, heldere zinnen, die je het gevoel geven dat ze heel open naar jou als lezer is en dat ze je erbij betrekt. Maar het gevoel erbij aanwezig te mogen zijn wordt voortdurend afgewisseld met de teleurstelling van het net-niet-erbij-kunnen, met het wanhopige gevoel dat er ondanks de helderheid niet staat wat er staat, dat het ene stukje van de puzzel op z'n plaats valt, maar een ander stukje weer verdwenen is.

De vijf verhalen in de bundel zijn op het eerste gezicht losse verhaaltjes die niets met elkaar gemeen hebben. De rode draad in de bundel lijkt gevormd te worden door bovengenoemde fragmentarische stijl, die zo typerend is voor Duras. Als we echter verder kijken, vinden we steeds terugkerende thema's die de bundel zeker wel tot een geheel maken. We herkennen thema's die in het hele oeuvre van Duras een belangrijke plaats innemen, zoals eenzaamheid, dualiteit, twijfel, dood en vrijheid. Deze onderwerpen vertalen de levensvisie van Duras. Wat ze beschrijft is háár werkelijkheid, de ordening van háár belevingswereld. Hierbij is essentieel dat al deze thema's niet naast elkaar, maar gelijktijdig en in elkaar voorkomen. Alles is tegelijk aanwezig. Alles is in alles. Dat maakt Duras Duras, dat maakt haar boeken, en ook Ecrire, mooi. De complexiteit van de thema's, de indringendheid van de stijl, het begrijpen waarop het ontglippen van de betekenis volgt, zorgen ervoor dat Ecrire je niet loslaat als je het boek dicht hebt geslagen.

Op de eerste bladzijde vertelt Duras dat ze in haar huis in Neauphle-le-Château gebleven is om ‘boeken te schrijven die het me, mezelf en de anderen, duidelijk hebben gemaakt dat ik de schrijver was die ik ben’. De plek waar ze schrijft is belangrijk voor haar. Niet alleen het huis, maar ook en vooral de eenzaamheid die ze alleen in dat huis kan vinden, zijn een voorwaarde om te kunnen schrijven: ‘De eenzaamheid van het schrijven is een eenzaamheid die noodzakelijk is voor het totstandkomen van het geschreven’.

Schrijven is een passie, onlosmakelijk verbonden met eenzaamheid. Het dringt zich in zekere zin op:

Terwijl het boek er ligt en schreeuwt dat het eist te worden voltooid, schrijf je. Je moet je wel naar zijn eisen schikken. Het is uitgesloten een boek definitief weg te gooien voordat

[p. 54]

het helemaal is geschreven dat wil zeggen op eigen benen en los van jou die het heeft geschreven.

Duras staat zowel positief als negatief tegenover schrijven. Aan de ene kant zegt ze: ‘Schrijven, dat was het enige dat mijn leven vulde en het glans gaf’. Maar aan de andere kant zegt ze: ‘Het is het moeilijkste wat er is. Het ergste’. Deze dualiteit is niet te zien als twee onafhankelijke dingen naast elkaar, maar het een bevat het ander. Het positieve is tegelijkertijd ook negatief en andersom.

Deze schijnbare tegenstrijdigheid vinden we terug in heel het werk van Duras. Zoals bijvoorbeeld liefde voor haar onmogelijk is, maar toch het leven zonder liefde niet leefbaar is, zo lijkt het of ze niet over schrijven kan praten zonder het kapot te maken, en toch schrijft ze. Soms heb je als lezer de neiging Duras getergd gelijk te geven in haar uitspraak: ‘Het is vreemd, een schrijver. Tegenstrijdig en ook onzinnig.’ En: ‘Schrijven. Ik kan het niet. Niemand kan het. Het moet worden uitgesproken: het kan niet. En er wordt geschreven’.

Dualiteit en tegenstrijdigheid niet alleen in de tekst, maar ook in de lezer: je wordt aangetrokken door de mooie, soms poëtische stijl, maar afgestoten door het negatieve. Je wordt meegevoerd door een mooie gedachte en vervolgens weer ver weg geslingerd door een opmerking die het voorafgaande teniet lijkt te doen en je hopeloos in twijfel achterlaat.

Deze twijfel van de lezer is dezelfde die de schrijfster ondergaat en die geboren wordt uit haar eenzaamheid. Het is een twijfel aan alles, alomtegenwoordig. Net zoals de eenzaamheid, waarin het boek wordt geschreven en die in het boek zit, ‘de eenzaamheid van de hele wereld’, die alles overspoelt. Het is deze twijfel die de schrijfster de volgende uitspraak laat doen: ‘Nooit zal ik erachter komen waarom iemand schrijft en hoe iemand niet schrijft’.

Het schrijven laat het leven nooit los, het hoort bij het leven, net zoals de dood. In het werk van Duras lopen leven en dood parallel. Ze kijkt altijd terug op wat geweest is, ze bekijkt het leven vanuit het perspectief van de dood. In Ecrire praat Duras over de dood door de herinnering aan de dood van een vlieg. Ze beschrijft hoe ze, inmiddels twintig jaar geleden, de dood van een vlieg heeft aanschouwd. Lezend over deze herinnering is het alsof er een film uit het verleden wordt afgedraaid. Heel nauwkeurig noemt ze de plaats, een muur van de provisiekamer van het huis in Neauphle, en het tijdstip, drie uur twintig 's middags. Het vaststellen van het tijdstip van de dood maakt dat de dood van de vlieg geconcretiseerd wordt, of, in de woorden van Duras: ‘dat de vlieg in het geheim een begrafenis had gekregen’.

Duras verbloemt niet dat ze zichzelf afvraagt wat ze daar doet, in de provisiekamer bij de stervende vlieg en wat ze denkt te vinden door ernaar te kijken. ‘“Je bent bezig gek te worden”, heb ik tegen mezelf gezegd. En ik ben weggegaan.’ Omdat ze haar twijfel over haar eigen gedrag uitspreekt, kun je haar niet veroordelen om zoiets absurds als het bijwonen van het sterven van een vlieg, en dat bovendien twintig jaar later zo uitgebreid te vertellen. Door deze eerlijkheid leef je je in de situatie in en probeer je haar te begrijpen.

Michelle Porte, aan wie ze het voorval diezelfde dag nog vertelt, moet er om lachen. Maar het gaat om de dood van een vlieg, en dat is de dood. Dat maakt het tot een belangrijke gebeurtenis. Het doet Duras denken aan de dood van de miljoenen joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Het is, vijftig jaar na de oorlog, nog duidelijk zichtbaar hoe ingrijpend deze periode voor Duras is geweest. Naar aanleiding van de dood van de vlieg schrijft ze: ‘Ik dacht aan de joden. Ik haatte Duitsland zoals in de eerste dagen van de oorlog, met mijn hele lichaam, met al mijn kracht.’ Duras heeft in het verzet gezeten, net als haar toenmalige man, Robert Antelme, die in Schrijven wordt genoemd. Hij werd opgepakt en naar het concentratiekamp Dachau gebracht. Toen hij al opgegeven was en tussen de lijken lag, werd hij na de oorlog uit het kamp gehaald door François Mitterrand, de huidige president. Over deze ervaringen gaat La douleur (De pijn, 1985). Deze ervaringen maken het begrijpelijk dat de onverschilligheid van mensen Duras ten diepste raakt. Onverschilligheid ten opzichte van de dood van de joden in de Tweede Wereldoorlog, die ze zelf zo intens beleefd heeft. Maar ook de onverschilligheid ten opzichte van de dood van de vlieg, die dezelfde onverschilligheid is.

Het schrijven is allesoverheersend en zo verbonden met haar leven dat ze er soms gek van wordt: ‘Alles schreef wanneer ik aan het schrijven was in het huis. Het schrijven was overal’. En: ‘Het geschrevene is niet alleen wat wordt geschreven, maar ook de geluiden van de dieren van de nacht, van alle mensen, van

[p. 55]

u en van mij, van de honden. Het is de verpletterende, wanhopig makende vulgariteit van de samenleving’.

Schrijven is voor Duras de enige manier van leven, is hèt leven. ‘[...] ontdekken dat alleen het schrijverschap je redding zal betekenen’. Maar bepaalt het schrijven het leven of bepaalt het leven het schrijven? Duras wekt de indruk dat ze niet weet waar het boek gaat eindigen, ze lijkt zich aan het schrijven te onderwerpen. ‘Als je, voordat je eraan begint, voordat je gaat schrijven, enig idee had van wat je gaat schrijven, zou je nimmer schrijven. Dan zou het niet hoeven. Schrijven is trachten te weten te komen wat je zou schrijven indien je schreef...’

Iemand zei eens van Duras: ‘Waarschijnlijk weet ze niet dat ze schrijft wat ze schrijft. Omdat ze het spoor bijster zou raken. En dat zou een ramp zijn.’ Van deze uitspraak heeft Duras, zoals ze zelf zegt, een basis-identiteit gemaakt. Voor Duras wordt door dit niet-zeker weten, dit niet-begrijpen, een vrijheid gecreëerd. Wat de een gebrek aan kennis noemt is voor Duras vrijheid en noemt ze haar basis-identiteit. Die vrijheid maakt de film Le Vice-consul zo belangrijk: ‘En alle mensen van de film huilden. Het waren vrije tranen, zonder kennis van de betekenis die ze hadden, onontkoombare tranen, de echte, de tranen van de volkeren van de misère.’

De schrijfster heeft een vrijheid, maar de lezer geniet dezelfde vrijheid. In haar verschillende boeken herhaalt Duras hetzelfde, maar steeds op een andere manier. Ze beschrijft háár werkelijkheid, die met de tijd verandert, zodat ook de tekst verandert. Hierdoor zijn meerdere interpretaties mogelijk en blijft een tekst leven. Een tekst heeft nooit een oorspronkelijke of een definitieve vorm, net zoals in Schrijven is er geen begin, geen midden en geen einde. Ze schrijft nieuwe boeken, maar uiteindelijk schrijft ze maar één boek. In L'amant (De minnaar) komt dat duidelijk tot uiting. Alle thema's die Duras in haar eerdere verhalen naar voren had gebracht komen nu tezamen: de jeugd in Indo-China, de armoede van het gezin, het water, de passie voor de oudere en rijke Chinees, de relatie met haar moeder en haar twee broers. Duras schrijft nieuwe boeken, maar eigenlijk herschrijft ze haar boeken: de thema's keren terug in steeds een andere vorm. Ook L'amant, L'amant de la Chine du Nord en de film The Lover van Annaud zijn verhalen die verbonden zijn door hetzelfde thema, maar in een andere vorm gegoten zijn.

Hoe abstract, vol twijfel en paradoxen Duras soms op ons overkomt, ze kan ons ook ontroeren:

[...] alles schrijft, zij, de vlieg, zij schrijft, op de muren, ze heeft heel wat geschreven in de grote kamer [...]. Het zou wel een hele pagina kunnen vullen, wat de vlieg heeft geschreven. Dan zou ze een geschrift zijn. [...] Op een dag, in de loop van de komende eeuwen, zou wat ze heeft geschreven misschien worden gelezen, zou ook deze tekst worden ontcijferd, en vertaald. En de onmetelijkheid van een onleesbaar gedicht zou zich ontvouwen aan de hemel.

Deze gedachte getuigt van een soort oprechte, naïeve directheid die ervoor zorgt dat je van Duras houdt, dat je ondanks de soms wanhopig makende onzekerheid haar werk niet gefrusteerd of boos weggooit. Er is onzekerheid, er is twijfel, maar er zijn ook momenten waarop schoonheid of zekerheid bereikt wordt, al is het maar een kortstondig moment, en dat maakt het boek waardevol voor de lezer.

Het lezen van het werk van Duras is intrigerend. Het is vertrouwd door de herhaling, het is shockerend door het paradoxale. Je kunt je mee laten voeren door de poëzie, door de intensiteit van de woorden en de emoties die ze opwekken. Je kunt ook vechten tegen de twijfel die je wereld op losse schroeven zet, je ergeren aan het net niet kunnen begrijpen wat ze schrijft. Maar hoe dan ook, het is genieten om een kijkje te nemen in de gedachten van Duras, in haar beleving van het schrijven en van het leven. En vervolgens, bij de constatering dat je voortdurend aan het zoeken bent naar het begrijpen, beseffen dat je er dus niets van begrepen hebt.

Duras zegt over de vlieg: ‘Ze wist. En ze aanvaardde’. Aangezien een vlieg niet kan begrijpen waarom ze sterft, heeft ze het begrepen. En over het schrijven in de eenzaamheid van het huis in Neauphle-le-Château zegt ze: ‘Twintig jaar heb ik er voor nodig gehad om dit te schrijven wat ik nu zeg’. Het geschrevene was al lang aanwezig, in de vorm van het schrijven van haar boeken. Haar leven was al schrijven, maar ze kon het niet beschrijven. Nu kan ze voor het eerst over het schrijven zelf schrijven.

In L'amant zegt Duras dat ze tot dan toe alleen maar heeft kunnen schrijven over de heldere dingen uit haar jeugd. Toen haar moeder en twee broers er niet meer waren, kon ze schrijven over de verborgen episodes uit haar jeugd en echt tot de gebeurtenissen uit haar jeugd doordringen. Zou ze nu ook over

[p. 56]

schrijven kunnen schrijven omdat ze door kan dringen tot een diepere laag van het schrijven? Maar waarom kan ze dat nu dan, wat is de aanleiding tot Schrijven geweest? Is het het feit dat schrijven, het waarom en het waarover, toch nooit begrepen kan worden? Omdat ze dat nu aanvaard heeft?

Schrijven is onmogelijk, maar gelukkig schrijft ze, want ze kan niet anders. Hopelijk schrijft ze verder.

Ingrid van Weert