Vooys. Jaargang 13

[p. 47]

Recensies
‘Ik ben goddank nog ouderwets’

Reinold Vugs, F. Bordewijk; een biografie. Baarn, De Prom, 1995. f 59,50.

Ideally, in the future, the public will no longer use the frase ‘that's academic’ to mean ‘that's irrelevant’.
Betty Jean Craige, Reconnection. Dualism to Holism in Literary Study.

Vakman op twee fronten was hij. Bordewijks schrijverschap rechtvaardigt de biografie, maar de voorzitter van de Rotary te Schiedam zag zichzelf toch vooral als advocaat. En beide echelons dienden strikt gescheiden te blijven. Toen een tegenpleiter in de rechtszaal het betoog van confrère Bordewijk eens vilein vergeleek met een fantastische vertelling van de auteur met diezelfde naam, vatte de meester in de rechten vlam: hier werd brutaal een heilige grens overschreden. De irrelevante toespeling was een smet op het blazoen van een voornaam métier.

Met het verhaal dat de literatuurhistorische overlevering ons van deze schrijver/advocaat vertelt, is iets merkwaardigs aan de hand. Van zijn oeuvre is het vooroorlogse deel het meest bekend: romans als Bint, Blokken en Karakter zijn voor Nederlandse begrippen buitengewoon vaak herdrukt. Anderzijds is het beeld van de man Bordewijk vooral bepaald door wat we weten van de al wat oudere, gearriveerde advocaat van na 1945. De biografische mythe schetst een geaffecteerde, misschien enigszins reactionaire aristocraat, die weemoedig omkeek naar een periode die voor de avant-garde van zijn tijd al lang tot het verleden behoorde.

Volgens de beste tradities van de biografie ontkracht Reinold Vugs deze en een aantal andere fabels die rondom de schrijver Bordewijk zijn ontstaan. Zijn biografie brengt bijvoorbeeld verrassende gegevens over de student Bordewijk aan het licht. Nadat vader Bordewijk zijn zoon met zachte dwang tot de rechtenstudie had aangezet, volgde voor de matige student een worsteling met de boeken, die jaren langer duurde dan voorzien. Van zijn latere enthousiasme voor zijn vak was nog weinig sprake. Andere bezigheden hadden de overhand: corpslid was Bordewijk niet, maar van de mores die er in die kringen heersten, bleek hij opvallend goed op de hoogte. Weinig gemotiveerd voldeed hij tenslotte aan de minimale eis voor een promotie, die noodzakelijk was wilde hij advocaat kunnen worden.

De latere arrivé heeft vervolgens jaren lang moeten sappelen: onbenullige betrekkingen greep hij aan om de moeizaam verworven rechtswetenschap uit zijn hoofd te zetten. Vugs' beschrijving van Bordewijks struggle for life in deze jaren doet op z'n minst het een en ander af aan het beeld van de statige aristocraat.

Heel interessant zijn de ideologische kwesties die Vugs aan de orde stelt. Bescheiden maar herhaaldelijk heeft Bordewijk zich gemengd in discussies rondom de sociaal-maatschappelijke gevoeligheden van zijn tijd. In de andere sekse zag Bordewijk een object van studie en diezelfde houding schuift hij ook zijn romanfiguren in de schoenen. De Bree, die zich op de school van Bint identificeert met diens schema's van orde en tucht, peinst in zijn vrije tijd over aard, wezen en problematiek van de vrouw. Niet alleen werkt hij 's avonds aan een dissertatie over Anna Maria van Schuurman, maar hij mijmert ook voortdurend over zijn eigen lichamelijke begeerte, die hij maar half onder controle heeft.

Bordewijks abstracte denken over de vrouw uitte zich ook in zijn boekbesprekingen. Wie zijn uitspraken vergelijkt met de nu als denigrerend ervaren strekking van het in de jaren vijftig zeer bekende boekje De vrouw van een van zijn generatiegenoten, de Utrechtse hoogleraar F.J.J. Buytendijk, zal tot de conclusie komen dat Bordewijk er op emancipatorisch gebied tamelijk moderne opvattingen op nahield.

Ook op andere terreinen beschikte Bordewijk over actuele inzichten. In een enkel geval kan men zich zelfs afvragen of hij niet wat al te vlug met een nog controversiële mening op de proppen kwam. Al snel na de oorlog kantte hij zich tegen de door hem hypocriet bevonden voorzichtigheid waarmee uitspraken over joden omgeven werden. Dit getuigt van een zeker lef, maar het is natuurlijk de vraag of er niet wat meer historische distantie nodig is om aan een dergelijke durf uiting te kunnen geven.

Vugs geeft overigens geen werkelijk duidelijk antwoord op de nog openstaande vraag naar Bordewijks houding ten opzichte van het antisemitisme. Bevestiging voor zijn vermoeden dat de schrijver geen blaam treft, zoekt hij vooral ná 1945: met verbetenheid werkte Bordewijk als voorzitter van de Ereraad voor de Letterkunde mee aan de veroordeling van ‘foute’ schrijvers. ‘De mensch moet zich blijven herinneren wat de barbaarsche schobbejak hem aandeed’, schreef hij.

Betrekkelijk mooie woorden van correctness over

[p. 48]

antisemitisme of over de vrouw staan in schril contrast met andere verhalen die Vugs optekent. Ik zat op het puntje van mijn stoel toen ik zijn beschrijving las van het verblijf van het echtpaar Bordewijk in een Scheveningse woongemeenschap. De schrijver/advocaat had het bestaan te procederen tegen een medebewoner, die hij van de ‘gevaarlijke afwijking’ van de homoseksualiteit verdacht. Hij wilde niet met de man onder één dak wonen en zag het als zijn plicht de andere bewoners te wijzen op het ‘gevaar’ waaraan zij blootstonden. Bordewijk als homofoob? Ook wanneer we op zijn romans afgaan, zoals Vugs deed, moeten we het ergste vermoeden. Een personage uit De Golbertons laat weten op het punt van de ‘weerzinwekkende’ herenliefde ‘goddank nog ouderwets’ te zijn. Het is een van de vele uitspraken van personages die Vugs direct (maar voorzichtig) op Bordewijk terugvoert.

Helemaal ‘schoon’ was de schrijver in ideologisch opzicht niet. Ons bekruipt een gevoel van onbehagen wanneer hij ogenschijnlijk zonder scrupules spreekt van ‘het grauw’ en ‘de massa’. Zijn fascinatie ging uit naar de duistere figuren daarin, gedegenereerden met een vaak angstaanjagend eenvoudige psychologie. Toch was hij geboeid door juist de schoonheid van het afzichtelijke. De vaak gedrochtelijke verschijningen die de wereld van zijn proza bewonen zijn geen karikaturen die worden bespot, maar archetypen met wie ieder mens een zekere verwantschap voelen kan.

Bordewijk heeft deze voorliefde voor het obscure in de mens ongebreideld botgevierd in zijn vroege verhalen. Maar vooral in de latere romans compliceert hij zijn eigen fascinatie, door ook zijn personages nadrukkelijk op hun belangstelling voor het occulte en op hun eigen tweeslachtigheid daarin te laten reflecteren. Henri Leroy verandert in Rood paleis uit onvrede met zijn defaitistische, negentiende-eeuwse bestaan zijn naam in Hendrik Lorrewa. Bij Bordewijk zelf, schrijft Vugs, heeft Henri nooit plaatsgemaakt voor Hendrik: de twee zijn naast elkaar blijven bestaan. Naast de daadmens die Hendrik uiteindelijk wil zijn, staat in Bordewijks wereld steeds de rusteloze tobber, die zich niet alleen verloren voelt in de veranderde tijd, maar die ook zoekt naar nieuwe, irrationele benaderingswijzen van de onbegrijpelijke werkelijkheid.

De advocaat Bordewijk, deze voorbeeldige exponent van de rationele beschaving en de afgemeten verfijning, ging steeds vergezeld van de schrijver, die vooral de duistere kant van het leven zocht en zich aangetrokken voelde tot het instinct en het irrationele. Vugs' rangschikking van de data uit Bordewijks leven en de wijze waarop hij deze aangevuld heeft met informatie over het werk en de opvattingen die daaraan ten grondslag liggen, schetsen een beeld dat recht doet aan een cruciaal aspect van Bordewijks werk: de ambivalentie.

Bordewijk koesterde een beruchte afkeer van (auto)biografisme. Zoals zoveel auteurs meende hij dat speurwerk naar ‘de man achter het werk’ van onfrisse nieuwsgierigheid en bewuste misleiding getuigt. Vugs had ondanks de waarschuwingen van zijn auteur de moed diens leven te beschrijven. Een belangrijke hindernis was daarbij de bekende schaarste aan gegevens over Bordewijks leven. De omstandigheid dat niet alleen Vugs, maar ook nog een aantal andere biografen in deze bepaald niet rijke vijver vissen, zal bovendien een extra beperking zijn geweest voor de groei van Vugs' archief. Vanzelfsprekend dient mijn oordeelsvorming met deze situatie rekening te houden. Maar F. Bordewijk is niet alleen een biografie. Het boek is ook een essayistisch overzicht van een respectabel oeuvre en van de receptie daarvan. Het is daarnaast en zeker niet in de laatste plaats een ‘poëtografie’: Bordewijks bijzondere en eigenzinnige opvattingen over literatuur komen uitgebreid voor het voetlicht.

Waar Vugs de grenzen van de strikte levensbeschrijving overschrijdt, acht ik enkele punten van kritiek op hun plaats. De auteur presenteert de receptiegegevens en de ingewikkelde poëticale materie losjes en redelijk adequaat, maar hij maakt daarbij selectief gebruik van de secundaire bronnen, die op dàt terrein wel inmiddels in ruime mate tot zijn beschikking stonden. Het is niet altijd duidelijk waar hij citeert uit, aanpast aan of slechts leent van de literatuur die hij heeft geraadpleegd. Zeker wanneer we in ogenschouw nemen dat F. Bordewijk in Tilburg met succes als proefschrift is verdedigd, lijkt mij deze constatering relevant. Maar ook vanuit een perspectief dat geen belang hecht aan de genreconventies van de dissertatie, moet worden opgemerkt dat Vugs door zijn slordige omgang met de resultaten van andere deelnemers aan de discussie de kans heeft laten liggen openstaande vragen vanuit zijn biografische invalshoek te belichten.

Enigszins ruw zou gesteld kunnen worden dat Vugs niet in de eerste plaats voor (interpretatieve)

[p. 49]

reflectie gekozen heeft, maar dat hij zich richt op het louter cognitieve. Deze keuze is alleszins verdedigbaar - documentatie (ook biografische) en filologische praktijk behoren tot de eerste taken van de literatuurwetenschap. Maar wie voor deze optie kiest, doet er goed aan zich te beperken in zijn herhaling van standpunten en is bovendien aan zijn stand verplicht deze herhalingen te verantwoorden. Bovendien kan ook deze werkwijze niet geheel zonder reflectie, zij het dan reflectie van een andere aard: nergens wordt duidelijk waarom Vugs doet wat hij doet en een wetenschappelijke vraagstelling is nergens geëxpliciteerd. Nogmaals: het gaat hier om een dissertatie. Al kan men zich natuurlijk afvragen of deze kritiek Vugs bedoelingen betreft, of veeleer de criteria van de beoordelingscommissie die deze proeve heeft laten passeren. Vugs wekt in elk geval niet de indruk een academische discussie te willen aangaan. Klaarblijkelijk was hij van mening dat de woorden ‘academisch’ en ‘irrelevant’ synonieme stigmata zijn.

Het gaat Vugs in de eerste plaats om Bordewijks levensverhaal en de manier waarop het oeuvre daarmee in verband te brengen is. Zijn boek legt veel overtuigende parallellen tussen personages en auteur. Zoals de romanfiguren, vooral de naoorlogse, vaak enigszins vertwijfeld zoeken naar het spirituele, naar het ‘andere ik’, zo heeft ook Bordewijk zelf twee wezens in zich verenigd. En dat is het beeld dat deze biografie bevestigt: Bordewijks oeuvre staat in nauw verband met zijn leven. De fascinerende ambivalenties van de verhalen en romans kenmerken ook het leven van deze in alle opzichten gecompliceerde romanschrijver en advocaat.

Thomas Vaessens