Vooys. Jaargang 13

[p. 10]

Poems are bullshit unless they are teeth^1.
■ Mischa Andriessen
De bruikbare poëzie van Vladimir Majakovski en Amiri Baraka^2.

Wanneer het gewei van het hert uitsteekt boven het groen,
Lijkt het dor hout.
Wanneer het hart zich geheel heeft blootgelegd in woorden,
Zeggen ze: hij is gek
Velimir Chlebnikov^3.

Over de poëticale opvattingen van de Russische avant-garde dichter Majakovski zijn vele uitspraken gedaan. Niet eerder werd zijn poëtica en ontwikkeling in verband gebracht met die van de Amerikaan Amiri Baraka. Mischa Andriessen deed hier onderzoek naar en schreef naar aanleiding daarvan dit artikel.

Sinds A.L. Sötemann in 1987 zijn artikel ‘Twee modernistische tradities in de Europese poëzie’ publiceerde, wordt poëzie vaak gecategoriseerd als zuiver of onzuiver. Ofschoon deze termen niet normatief heten te zijn, lijkt er in het universitair circuit een voorkeur te bestaan voor de zuivere poëzie; poezie waarvan de tekst op zichzelf staat. ‘Taal verwijst er niet langer naar een werkelijkheid maar is binnen het gedicht zelf een werkelijkheid geworden’.^4. Deze voorliefde van letterkundigen hangt waarschijnlijk samen met hun eeuwige, vooral door formalistische en poststructuralistische bewijslust gevoede verlangen ooit tot de ‘echte’ wetenschappen te mogen behoren. Schrijvers die hun werkelijkheid tot uitgangspunt hebben gekozen en ook daarnaar verwijzen, zijn een riskant studieobject omdat de wereld van hun poëzie zich niet tot de poëzie beperkt.

Wanneer de dichter zich bovendien duidelijk maatschappelijk engageert, treedt een verstrengeling van betekenissen op die de meeste literatuurwetenschappers op voorhand kennelijk al te machtig is. Door deze omstandigheid wordt er - in elk geval in Nederland - weinig onderzoek naar ‘onzuivere’ poëzie verricht.^5.

Maatschappelijk betrokken auteurs krijgen doorgaans wel aandacht van de perifere afdelingen van de letterenfaculteiten: de ‘minderheden’ studies. De op zich legitieme wens die bij veel van deze studierichtingen bestaat om de eigenheid van de geëngageerde schrijver te benadrukken, leidt er echter snel toe dat de literator buiten de (westerse) literatuurgeschiedenis gehouden wordt. Ik heb moeite met deze instelling. Nu de grenzen binnen de literaire wereld eindelijk dusdanig vervaagd zijn dat er niet meer gesproken wordt over typerend nationale kenmerken, lijkt het mij niet juist nieuwe grenzen op basis van ras of sekse aan te brengen.

Ik wil daarom in dit artikel een poging doen twee dichters/toneelschrijvers te vergelijken die niet snel bij elkaar gebracht zullen worden: Vladimir Majakovski (1893-1930) en Amiri Baraka (1934).

Wie de verschillen in tijd, ruimte en ras tussen de twee weglaat, vindt in de biografie van beiden veel overeenkomsten. Allebei waren ze in hun jonge jaren actief in avantgardistische schrijversbewegingen: Majakovski in het Russisch Futurisme en Baraka was nauw betrokken bij de Beats (Ginsberg, Kerouac) en de Black Mountain Group (Creeley, Olson). Ofschoon hun werk dan al geëngageerd genoemd moet worden, vindt daarna een overstap plaats naar een puur politieke poëzie welke een direct contact met het publiek voorstaat en steeds weer een commentaar op de actualiteit inhoudt. Een houding die gedeeltelijk voortkomt uit de radicalisering van politieke en sociale tegenstellingen in de tijd waarin zij leven.

In de nadagen van hun carrière komen beiden, fel bekritiseerd van zowel literaire als politieke kant^6., tot minder programmatische poëzie.

Natuurlijk volstaan biografische gelijkenissen niet

1. Amiri Baraka, ‘Black art’.

2. Halverwege de jaren zestig heeft LeRoi Jones zijn naam veranderd in Amiri Baraka (aanvankelijk nog met de toevoeging Imamu = priester). Aangezien Baraka alleen nog als Baraka gekend wil worden, gebruik ik deze naam ofschoon ik vooral het werk dat hij als LeRoi Jones schreef aanhaal.

3. Uit: Velimir Chlebnikov, Ik en Rusland. (Vert. W.G. Westeijn).

4. Joost Zwagerman, ‘Maximale jaren’. In: Collega's van God, p. 207-209. Zwagerman haalt Sötemann en Komrij aan die zich beide over de dominantie van de zuiver poëzie hebben uitgesproken. Sötemann schreef in zijn in De Revisor gepubliceerde stuk: ‘Het is opmerkelijk [...] dat de “onzuivere” traditie bij lange na niet zoveel aandacht heeft gekregen als de “Zuivere”.’ (Collega's van God, p. 208.) Komrij spreekt overigens van ‘Vitalistische’ en ‘Minimalistische’ poëzie.

5. Over de hier door mij behandelde auteurs zijn bij mijn weten geen Nederlandse studies verschenen. Overigens komen beide schrijvers er wat het aantal vertalingen betreft even bekaaid van af. De ruim achthonderd pagina's van Majakovski's Werken staan in geen verhouding tot de 3500 bladzijden van de Duitse vertaling (die, dat moet gezegd, stukken minder fraai is). Van Baraka is alleen de roman Dantes hel in het Nederlands vertaald.

6. In de prille Sovjet Unie werden ellenlange debatten gevoerd tussen duizenden belangstellenden over de functie die kunst in de communistische heilstaat te vervullen had. Uiteindelijk werden de meeste van de niet-realistische vormen verworpen, waarna onder Stalin een ware jacht op schrijvers begon die velen noodlottig is geworden.
Soortgelijke debatten werden ook eind jaren zestig in zwarte kunstenaarskringen gevoerd. Echter Black Panther leider Eldridge Cleaver zette alle kunstenaars kort daarop uit zijn partij.
De literaire kritiek heeft zich altijd van de politieke poëzie afgekeerd. In de vorig jaar verschenen Werken van Majakovski staat nauwelijks werk dat na de Revolutie is geschreven en Amiri Baraka is door zijn instelling volledig uit de officiële literaire wereld verdwenen.

[p. 11]

Vladimir Majakovski, 1915

om de verwantschap tussen beide schrijvers te duiden. Ik wil betogen dat hun poëtica en werk een aantal gemeenschappelijke pijlers kent.

Ruim, neem de ontheemde weder in uw schoot op^7.

De basis van het literaire werk van de twee dichters is de poging om door middel van een directe confrontatie tot een direct contact met het publiek te komen. In eerste instantie is dit een persoonlijke noodzaak. Het vroege werk van de dan nog jonge dichters wordt gekenmerkt door het (uit eenzaamheid) zoeken naar de eigen identiteit, hetgeen tot een zeer persoonlijke poëzie leidt.

Majakovski is vrijwel altijd de (anti)held in vooral zijn vroege poëzie, waarin hij zich bovendien vaak vereenzelvigt met grootheden als Christus en de zon. Majakovski's fenomenale zelfspot geeft echter aan dat hij niet voor megalomaan versleten dient te worden, maar dat het centraal stellen van zijn leven in zijn poëzie alles te maken heeft met het trachten een eigen toon, een eigen plaats te vinden in de hem omringende wereld. De ik-figuur in zijn werk, altijd inwisselbaar met Majakovski zelf, maakt zich zo groot mogelijk om op te vallen bij degenen waarmee hij aansluiting zoekt.

Ook de vroege poëzie van Amiri Baraka laat een hardnekkig zoeken naar een eigen identiteit zien. ‘I

Amiri Baraka, 1963

am inside someone / who hates me’ schrijft hij in An Agony As Now. Zelfmoord is dan ook een veelvuldig opduikend thema (evenals bij Majakovski) dat gaandeweg de geijkte betekenis verliest. De ik die gedood moet worden is de vervulgariseerde versie van het zelf. In Baraka's geval betekent dat uiteindelijk dat het besmet is door waarden van de (blanke) middenklasse. De gedichten verworden tot een agressieve katharsis waarin de schrijver het aan de jazz ontleende principe van de ‘omkering’^8. gebruikt om zijn eigenheid te bewerkstelligen. Het fraaiste staaltje omkeringstechniek demonstreert Baraka in zijn Crow Jane-cyclus. Baraka werkt daarin W.B. Yeats' programmatische gedicht ‘Crazy Jane’ om tot een eigen esthetica. ‘Old lady / of flaking eyes. Moon lady / of useless thighs.’^9. ‘The lady is dead, may the gods, / (those others) / get our forgiveness. And Damballah, kind father, / sew up / her bleeding hole’.^10. Baraka probeert zich te ontdoen van de ballast van de westerse literatuur om tot een vitale zwarte poëzie zonder blanke invloeden te komen, maar durft nog geen doorbraak te forceren. Om zijn esthetica te formuleren heeft hij vooralsnog Yeats' gedicht nodig.

Beide dichters hebben de Brooklyn Bridge^11. gekozen als symbool voor de tweestrijd waarin zij verkeren: ze willen aansluiting bij het ‘volk’ maar vrezen hun eigenheid te verliezen. Na als een ezel tussen twee bossen hooi heen en weer geslingerd te zijn, springen ze uiteindelijk in de Hudson.

7. Vladimir Majakovski, Mens, een ding. (Vertaling M. Fondse).

8. In de jazz is het gebruik ontstaan om bestaand (blank) materiaal als uitgangspunt te nemen en het dusdanig te vervormen dat een nieuw stuk ontstaat dat in intentie wezenlijk verschilt van het origineel. Zo heeft John Coltrane de uit de film Sound of music afkomstige hit ‘My favorite things’ omgebogen tot een razende evocatie die niets meer met zoete nostalgie te maken heeft. Andere voorbeelden zijn Charlie Parkers ‘bewerking’ van ‘White Christmas’ en Archie Shepps versie van ‘The girl from Ipanema’.

9. Amiri Baraka, For Crow Jane Mama Death.

10. Amiri Baraka, The dead lady canonized.

11. Vladimir Majakovski, Brooklyn Bridge (vertaling Vladimir Markov). (Bij mijn weten niet in het Nederlands vertaald). Amiri Baraka, The Bridge.

[p. 12]

Het volle burgerrecht geven aan de nieuwe taal^12.

Opmerkelijk is dat beide dichters naar dezelfde middelen grijpen om hun eigenheid te benadrukken en het publiek direct aan te spreken.

De voordracht speelt bij zowel Majakovski als Baraka een belangrijke rol. Het gaat, denk ik, niet te ver om hun gedichten onder de noemer ‘orale poëzie’ te brengen. Baraka heeft zijn poëzie duidelijk afgestemd op de voordracht. Het ritme en de herhaling van woorden creëren een cadans die de gedichten uitermate geschikt maakt voor declamatie. De enkele keren dat Baraka met (free) jazz muzikanten gedichten opgenomen heeft, geven een idee van de muzikale kwaliteit van Baraka's poëzie.^13.

Majakovski's voordrachten zijn veel geroemd. Rijm is voor hem noodzakelijk omdat daardoor het onthouden van tekst eenvoudiger wordt en omdat rijm evenals alliteratie het belang van bepaalde woorden benadrukt. Het ritme (typografisch versterkt door de trapvormige strofen) moet het publiek bij de tekst betrekken. Tijdens voordrachten veranderde hij af en toe de tekst om deze indrukwekkender over te laten komen. Sjklovski betoogt dat ook Majakovski's poëzie oraal genoemd kan worden:

Mayakovsky's classical verse is not narrative. It is oratorical language. Oratory has its own syntax. It is usually built on parralism. Its syntactical structure is often supported by the realization of one given image.^14.

Majakovski en Baraka baseren hun werk daarnaast voor een groot deel op populaire of vaker volkscultuur. Volgens Sjklovski maakt Majakovski deel uit van een lange traditie van humoristische (volks)literatuur. Pasternak^15. stelt dat Majakovski veel invloed heeft ondergaan van liturgieën en psalmen. Hij gebruikte ze niet om een hogere werkelijkheid te creëren of te suggereren maar hij gebruikte ze juist ‘als brokstukken van een levende werkelijkheid van dezelfde orde als het leven op straat’.^16. Daarnaast verwijst Majakovski veelvuldig naar reclameborden en merknamen.

Baraka maakt eveneens gebruik van elementen uit het dagelijks leven: jazz, blues, religie, strips, en televisie. Enerzijds dient het populaire materiaal als een code die de eigenheid van Baraka (en zijn cultuur) moet benadrukken. Anderzijds toont het zijn omgeving, zijn afkomst en realiteit. De door hem gehanteerde codes horen bij de alledaagsheid voor de zwarte bevolking en zijn voor haar daarom wel toegankelijk.

Ook typografie, spelling en interpunctie worden om die reden aangepast. Bij Baraka gaat die vooral terug op de Afrikaanse of Afro-Amerikaanse cultuur. Majakovski maakt veelvuldig gebruik van neologismen omdat de woorden door het clichématig gebruik door burgerdichters en bourgeoisie beduimeld zijn.^17.

12. Vladimir Majakovski, Hoe maakt men verzen. (Vertaling Marco Fondse).

13. Baraka draagt teksten voor op elpees van Sonny Murray, Sun Ra en The New York Art Quartet en heeft daarnaast veel elpees en cassettes uitgegeven waarop hij zijn poëzie voordraagt.

14. Victor Shklovsky, Mayakovsky and his circle. New York, 1972.

15. Boris Pasternak, ‘Autobiografisch Essay’. In: De Tweede Ronde, lente 1984 p. 117-122. (Vertaling Charles B. Timmer).

16. Idem.

17. Voor Kroetsjonich en Chlebnikov was dit de aanleiding tot het ontwikkelen van de ‘trans-rationele’ taal, ‘Zaum’ genaamd (= voorbij de rede). Zie ‘The word as such’. In: Anna Lawton Russian Futurism through its manifestoes 1912-1928, New York, 1988.

Luxury, then is a way of being ignorant, comfortably^18.

Bijna vanzelfsprekend leidt de vereenzelviging met populaire en volksculturen tot het afwijzen van de cultuur die meestal aangeduid wordt als bourgeois. Als de realiteit gelegen is in de (aspecten van de) volkscultuur moet de bourgeoiscultuur wel vals zijn. Het is de cultuur van de middenklasse, ooit deel uitmakend van het gewone volk waar zij zich nu blijkbaar te goed voor voelt.

De heftige tirades tegen de bourgeoisie van Majakovski zijn zeer bekend maar vooral Baraka blijkt tegen de middenklasse, die hij met de blanke en daarmee artificiële cultuur associeert, te ageren. Zo bevat ‘Hymn for Lanie Poe’ een felle aanklacht tegen zijn zus die naar zijn smaak te veel meegaat in de blanke cultuur en een vriend heeft ‘a faggot music teacher who digs Tschaikovski’. Tschaikovski wordt door Baraka vaker aangehaald, meestal als symbool van gevoelloze bourgeoiscultuur, de negatieve tegenpool van jazz en blues. Homoseksualiteit is een andere veelvuldig gebruikte metafoor voor vooral de zwarte man die zich te veel met de blanke cultuur en maatschappij inlaat.

Baraka heeft zich een tijd lang schuldig gemaakt aan op zijn minst dubieuze opvattingen over homofielen en semieten. Het gaat te ver om hier de complexe betekenisassociaties die Baraka met beide groepen heeft, te analyseren. Baraka's poëzie getuigt van een machteloze woede in het jargon van de straat waarin voor reflectie niet altijd ruimte bestaat. Het draait bij Baraka om echtheid en integriteit, elke concessie daaraan verwerpt hij.

Enigszins verbonden met de anti-bourgeois houding is het anti-intellectualisme dat beide auteurs tonen. Binnen het Futurisme bestaat een afkeer van intellectualisme en gepsychologiseer. Ik vermoed dat deze attitude in de eerste plaats voortkomt uit het ontoereikend achten van oude vormen. In het eerste manifest van de futuristen ‘Een klap in het gezicht van de publieke smaak’ staat: ‘The past is too tight. The academy and Pushkin are less intelligible than hieroglyphics’.^19. De directe actie is een wezenlijk punt in het futuristisch programma dat objectiviteit

18. Amiri Baraka, Political poem.

19. Zie Lawton 1988.

[p. 13]

uitsluit. De futuristische dichters gingen een verbond aan met de beeldende kunsten om via typografie en illustratie de emoties te tonen die zij bij het schrijven van hun teksten gekend hadden en die door de mechanische boekdrukkunst voor de lezer verloren gingen. Emotie was voor hen een belangrijker waarde dan objectiviteit of wetenschappelijkheid, omdat zij het contact met het publiek wilden herstellen dat door de elitaire houding van symbolisten en classicisten zoek was geraakt.

Overigens blijkt dat anti-intellectualistisch en anti-bourgeois in het vuur van de strijd vaak verwisseld worden. Wetenschap is elitair omdat voor het beoefenen ervan het kunnen lezen noodzakelijk is. Net als in het Rusland van begin deze eeuw is goede scholing schaars in de zwarte getto's. Majakovski en Baraka keren zich tegen dit elitaire karakter van bourgeoisie en wetenschap.

Heeft Majakovski in zijn poëzie en drama diverse schertsende opmerkingen aan het adres van de academicus in petto, Baraka is nog duidelijker in zijn afwijzing van de intellectueel. Deels om bovengenoemde redenen. Bij Baraka staan oude vormen echter altijd voor blanke vormen. Baraka's toneelstuk The Slave, dat een afrekening inhoudt met Baraka's toenmalige situatie, laat reeds zien dat directe actie wint van redelijkheid.^20. Hij ageert tegen het analyseren van de situatie waarin de zwarte bevolking verkeert. Na de moord op Malcolm X verliest hij het vertrouwen in een vreedzame oplossing hetgeen zich uit in een uiterst gewelddadige poëzie.

Om het contact met zijn echte publiek te herstellen, verliet Baraka midden jaren zestig het bohème Greenwich Village om in Harlem ‘The Black Arts Repertory theater/school’ te stichten. Hij laat zich daarna steeds meer leiden door de zogenaamde Black Aesthetic^21. tot hij zich in 1973 officieel tot het marxisme bekeert.^22.

20. In ‘The Slave’ dringt de zwarte professor en leider van een revolutionaire beweging Walker Vessels het huis binnen van zijn ex-vrouw en haar man, beiden academici die het afleggen (ze worden doodgeschoten) tegen het geweld van Vessels en de getto-onlusten die op de achtergrond voortdurend hoorbaar zijn.

21. Onder leiding van Ron Karenga zocht een aantal zwarte intellectuelen naar typisch zwarte kunstvormen.

22. Amiri Baraka, Why I changed my ideology. Gepubliceerd in Black World. In dit artikel legt Baraka uit waarom hij het zwart nationalisme achter zich heeft gelaten.

And all the songs of our handsome generation fall clanging like stones in the empty darkness of their heads^23.

‘Fuck poems and they are useful’, schrijft Baraka in ‘Black Art’. ‘Black Art’ is samen met ‘Black DaDa Nihilismus’ een van zijn duidelijkste, programmatische gedichten, waarin het belang van poëzie aan de orde gesteld wordt. Zonder maatschappelijke relevantie betekent litera atuur niets. Baraka verwerpt het l'art pour l'art-beginsel, literatuur moet opvoeden, reageren, provoceren en zich te allen tijde bewust zijn van het feit dat zij ontstaat in de maatschappij en

Majakovski's begrafenis

dat die maatschappij gediend moet worden door haar niet kkkeloos te aanvaarden in haar huidige vorm.

De futuristen spreken al in hun eerste manifesten over het ‘utiliteitsbeginsel’ van hun poëzie. Zij ageren fel tegen de symbolisten die de literatuur eenzaam opgesloten hebben in de ivoren toren. Zij slaan de gehele classicistische en symbolistische periode over en richten zich als het ware over diens ruggen heen op de volksliteratuur welke ook literatuur voor het volk is.^24.

Na de revolutie werpt Majakovski zich op als een lyrisch journalist. Hij maakt duizenden posters met poëzie en tekeningen over allerlei misstanden in de maatschappij. Zijn poëzie moest de maatschappij direct dienen en literaire pretenties en vorm werden daaraan ondergeschikt gemaakt. Er zijn sterke aanwijzingen dat juist het in twijfel trekken van zijn integriteit en revolutionaire betrokkenheid^25. heeft geleid tot zijn zelfdoding in 1930.

Het is een hardnekkig misverstand binnen de literatuurwetenschap dat maatschappelijk betrokken literatuur oppervlakkig en conservatief van vorm zou zijn. Majakovski en Baraka (en de groeperingen

23. Amiri Baraka, The politics of rich painters.

24. Gerald Janecek, The look of Russian literature. New Jersey, 1984.

25. Vooral aan het eind van zijn leven werd Majakovski aangevallen op de ontoegankelijkheid van zijn poëzie. Uiteindelijk sloot hij zich daarom aan bij de proletarische schrijversbeweging Rapp die hij langdurig bestreden had. Deze keuze kostte hem de sympathie van veel vrienden en binnen de Rapp werd hij niet geaccepteerd.

[p. 15]

waarmee ze verbonden zijn) hebben vanuit de opvatting dat literatuur onlosmakelijk met de realiteit en dus de maatschappij verbonden is, voortdurend vernieuwing nagestreefd. Dat maakt dat hun poëzie niet de meest toegankelijke is, maar wel tot de levendigste en grootste poëzie van deze eeuw behoort. Poëzie die ik met meer aandacht bedeeld zou willen zien.

Mischa Andriessen is student Amerikanistiek aan de Universiteit Utrecht. Hij studeert dit jaar af op de verwantschap tussen de Russische futuristen en de zwarte Amerikaanse schrijvers Amiri Baraka, Ed Bullins, Sonia Sanchez en Archie Shepp inzake de consequenties van hun ideologieën voor de literaire vorm.