Vooys. Jaargang 13

Ontwikkeling en continuïteit

Denken over dichten; Dertig eeuwen poëticale reflectie [Onder redactie van] Jan den Boeft, Frank Brandsma [e.a.]. Amsterdam University Press, 1994, f 51, -

Moet een schrijver de werkelijkheid zo exact mogelijk nabootsen of moet hij de lezer een ideale werkelijkheid voorhouden; is een gedicht er louter voor het genot of dient het de lezer te onderwijzen; wat voor een rol speelt de inspiratie bij het schrijven van een gedicht en wat is eigenlijk het nut van literatuur?

Deze en andere vragen staan centraal in het boek. Denken over dichten: een bloemlezing van poëticale teksten uit de Europese literatuurgeschiedenis, van Homerus tot Brecht en van Aristoteles tot Mandelstam. De bundel is verzorgd door een aantal medewerkers van de vakgroep Algemene Literatuurwetenschap aan de Universiteit Utrecht. Zij hebben de dertig eeuwen omspannende literatuurgeschiedenis onderverdeeld in zeven perioden. Voor elke periode hebben ze een keuze gemaakt uit het aanbod van poëticale teksten, deze van een inleiding voorzien en indien nodig zelf vertaald. Daarmee is een grote hoeveelheid teksten, die tot nu toe moeilijk toegankelijk was, bijeengebracht.

De rijk geschakeerde hoeveelheid beschouwingen in Denken over dichten biedt de lezer een goed overzicht van de uiteenlopende opvattingen over de status en functie van de literatuur door de eeuwen heen.

Wat het lezen van de bloemlezing zo interessant maakt, is dat het lijkt alsof er een eeuwigdurende discussie gaande is. Dezelfde vragen en thema's worden steeds vanuit een ander gezichtspunt bekeken of op een andere manier uitgewerkt. Er wordt voortdurend op elkaar gereageerd: poëticale teksten bieden schrijvers en critici bij uitstek de mogelijkheid om te reageren op opvattingen en ideeën over literatuur van voorgangers en tijdgenoten. Zij kunnen daar, door middel van deze teksten, hun eigen afwijkende denkbeelden tegenover stellen. Vooral aan het begin van de twintigste eeuw is het opvallend hoeveel schrijvers van deze mogelijkheid gebruik maken. Het aantal manifesten, essays, lezingen en voorwoorden, waarin expliciet op poëticale kwesties wordt ingegaan, is enorm. Men keert zich in die tijd met name tegen de literaire conventies van de negentiende eeuw, in het bijzonder het realisme, het symbolisme en het naturalisme.

In het hoofdstuk ‘Twintigste eeuw’ wordt uitgebreid geciteerd uit de literairtheoretische essays ‘Modern Fiction’ (1919) en ‘Mr Bennet and Mrs Brown’ (1924) van Virginia Woolf. Zij zet daarin haar nieuwe en afwijkende ideeën over hoe een moderne roman er uit moet zien af tegen die van realisten als H.G. Wells, A. Bennett en John Galsworthy. Deze schrijvers proberen in hun omvangrijke werken de realiteit van het dagelijks leven zo getrouw mogelijk weer te geven. Woolf ergert zich aan de enorme ijver die zij aanwenden om volgens een vaststaand schema over onbelangrijke dingen te schrijven. Daardoor missen veel van die romans juist dat waarnaar de moderne lezer op zoek is. ‘Of wij het nu leven noemen of geest, waarheid of werkelijkheid, dit, de essentie, is een stukje verschoven, naar voren of opzij en weigert nog langer die slecht zittende kleren aan te trekken die wij aanbieden.’ In de nieuwe tijd, waarin het menselijk karakter en alle menselijke verhoudingen zijn veranderd, past het jasje van de realisten niet meer. De moderne romancier moet, in plaats van zich te richten op de uiterlijke details van de beschrijving, zijn publiek inzicht

[p. 57]

verschaffen in de personages. Hij moet de intimiteit van hun leven suggereren door een beschrijving van binnenuit. Tegenover de nauwgezette weergave van het dagelijks leven stelt Woolf voor, de innerlijke realiteit van het bewustzijn te beschrijven: niet meer volgens een vaststaand schematisch plot, maar door de weergave van de ongeordende stroom aan indrukken waaraan ons bewustzijn dagelijks blootstaat. Door zich zo fel te verzetten tegen de opvattingen van haar voorgangers creëert Woolf ruimte om haar eigen literaire denkbeelden te verduidelijken en zo een nieuwe poëtica van de roman in haar tijd te schetsen.

Het is echter van belang op te merken dat er bij poëticale teksten, ook aan het begin van de twintigste eeuw, niet altijd sprake is van verzet of afkeer van voorgaande conventies, zoals bij Woolf. Even zo vaak staat de continuïteit in het denken over literatuur centraal. Er wordt dan bijvoorbeeld gewezen op het belang van de traditie en het historische besef voor de dichter. ‘Geen dichter, geen beoefenaar van welke kunst ook, komt geïsoleerd volledig tot zijn recht’, schrijft T.S. Eliot in zijn essay ‘Tradition and the Individual Talent’ uit 1919. Men kan het kunstwerk slechts beoordelen door het te plaatsen tussen die van dichters en kunstenaars uit het verleden. De traditie is zowel voor de dichter als voor de lezer van belang. Vaak zijn wij immers geneigd vooral die aspecten van een gedicht te waarderen waarmee de dichter zich onderscheidt van zijn voorgangers, terwijl volgens Eliot ‘juist in de beste en tegelijk de meest persoonlijke gedeelten van zijn oeuvre de dichters uit het verleden, zijn voorgangers, het krachtigst hun onsterfelijkheid tot gelding brengen’. Een dichter moet dan ook op de hoogte zijn van de traditie waarin hij werkt. Niet alleen om kennis genomen te hebben van het verleden of om slaafs zijn voorgangers na te volgen, maar vooral om oog te hebben voor de actualiteit van het verleden; ‘het historisch besef dwingt iemand niet alleen tot het schrijven vanuit een innige verbondenheid met zijn eigen generatie maar ook vanuit een gevoel dat de totaliteit van de europese literatuur, vanaf Homerus, en daarbinnen de totaliteit van de literatuur van zijn eigen land gelijktijdig bestaat, en gelijktijdig een structuur vormt’.

De verschillende poëticale teksten in Denken over dichten geven een mooi overzicht, zoals ook uit de hierboven genoemde voorbeelden blijkt, van zowel de ontwikkeling als de continuïteit in het denken over literatuur door de eeuwen heen. Continuïteit en ontwikkeling moeten dan ook begrippen zijn geweest die de redactie bij de samenstelling van de bloemlezing voor ogen heeft gehad. Helaas wordt nergens duidelijk gemaakt waarom de keuze juist op deze fragmenten is gevallen. Slechts sporadisch laat een medewerker zich erover uit. Bijvoorbeeld in de inleiding tot de citaten uit Aristoteles' Poetica: ‘De selectie is afgestemd op de nawerking van Poetica die in de rest van het boek tot uitdrukking komt.’ Dit zou inderdaad betekenen dat de fragmenten in de afzonderlijke hoofdstukken op elkaar afgestemd zijn. De redactie geeft echter nergens een verantwoording van haar keuze. Zeker niet in de magere inleiding, waar zij het laat bij de opmerking dat alle auteurs van de opgenomen teksten het over één ding eens zijn en dat is ‘de overtuiging dat literatuur een zaak is die diepgaande reflectie verdient’.

Ik had niet alleen verwacht dat de redactie in de inleiding haar keuze zou verantwoorden, maar ook dat zij daarin nader zou ingaan op het begrip ‘poëtica’ zelf. Al bij het vluchtig doorbladeren van de bundel valt bijvoorbeeld op dat er zowel gebruik wordt gemaakt van expliciet-poëticale teksten als van literaire werken. Het eerste hoofdstuk begint nota bene met enkele passages uit De Illias en De Odyssee van Homerus. De vraag rijst of uitspraken over literatuur uit deze fictionele teksten wel zo maar op één lijn gesteld kunnen worden met die uit de expliciet-poëticale teksten.

Daarnaast lijkt ook de betekenis van het begrip poëtica in de loop der jaren enigszins gewijzigd. Voor 1800 denkt men bij een poëtica, in navolging van Aristoteles, vooral aan een tractaat waarin de regels van de dichtkunst worden vastgelegd. Na 1800 is er niet alleen aandacht voor dit beschrijvende aspect, maar gebruiken schrijvers poëticale teksten ook voor hun normatieve literatuuropvattingen.

Vooral voor die laatst genoemde groep teksten geldt bovendien dat ze nogal eens in een polemische context worden gebruikt, zoals ook uit het voorbeeld van Virginia Woolf blijkt. Om de eigen afwijkende denkbeelden goed te laten uitkomen, zet de auteur ze scherp af tegen die van zijn voorgangers of mededichters. Bij het lezen dient men zich bewust te zijn van deze polemische context. Poëticale uitspraken kunnen niet zomaar vlekkeloos overgenomen worden, maar dienen geïnterpreteerd te worden.

Het is jammer dat de redactie in haar inleiding op

[p. 59]

deze en andere problemen betreffende het begrip poëtica niet ingaat. Samen met een verantwoording van de keuze had dit het boek rijker gemaakt.

Op de keuze van de verschillende fragmenten zelf heb ik weinig aan te merken. Natuurlijk ontbreekt er in een bloemlezing altijd wat, maar de redactie stond dan ook niet voor een gemakkelijke opgave: meer dan tweeduizend jaar reflectie over literatuur moest in tweehonderd pagina's worden weergegeven.

Ik zal hier kort alleen de Nederlandse afgevaardigden de revue laten passeren.

In het hoofdstuk over de Middeleeuwen is een lang citaat uit Der Leken Spieghel opgenomen, de eerste ars poetica in de middeleeuwse volkstaal. Dichten is niet zomaar een spelletje, stelt Van Boendale, en een goed dichter beschikt in ieder geval over de volgende drie eigenschappen: hij moet de taal goed eigen zijn, geen leugens vertellen en een eerzaam leven leiden.

In de achttiende eeuw is Nederland tot mijn verbazing vertegenwoordigd door de Harlinger predikant Johannes Stinstra. Hij vertaalde Richardsons Clarissa. In het geciteerde fragment verdedigt hij deze roman. Er mag dan vaak van de romanvorm misbruik worden gemaakt ‘ter voedinge van van geile lusten en vuile begeerlijkheden’, de Clarissa is van geheel andere aard; het is ‘niet alleen ten hoogsten fraaij en vermaakelijk, maar ook van den aldernusten invloed op de gemoederen der zodanigen, die eenigzins maar deugd beminnen, of welker harten voor allen prikkel ten goede niet geheel ongevoelig zijn.’

De derde en laatste afgevaardigde is Willem Bilderdijk met zijn De kunst der poezy, waarin hij zich heftig keert tegen een rationele benadering van kunst.

Geen Vondel, geen Vestdijk, geen Ter Braak, geen Nijhoff en vul het rijtje maar aan.

Zoals gezegd, verantwoordt de redactie haar keuze niet. Duidelijk is wel dat niet alleen de samenhang van de bloemlezing, maar ook de persoonlijke voorkeur daarbij een rol zal hebben gespeeld. En dan mogen we niet eens klagen: vergeleken met bijvoorbeeld Zweden, Oostenrijk en Portugal doen we het niet slecht.

Tenslotte nog iets over de inleidingen. Deze zijn kort, vaak te kort en roepen veel vragen op. Bovendien slaagt de ene redacteur er beter in dan de andere, om in enkele bladzijden een globaal beeld van zijn periode te schetsen. Misschien is het dan ook raadzaam voor de lezer die deze broodnodige achtergrondinformatie mist eens de bijbehorende colleges literatuurwetenschap te volgen. In de inleidingen en het commentaar komen namelijk vooral zaken aan de orde ‘waaraan tijdens de colleges doorgaans weinig aandacht kan worden besteed’.

Voor de andere lezers biedt het boek een mooi overzicht van dertig eeuwen poëticale reflectie.

Pieter Jeroense