Vooys. Jaargang 13

‘Veel is toeval, maar wordt met terugwerkende kracht een plan’

Willem Jan Otten, De letterpiloot. Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1994, f 39,90 en Ons mankeert niets. Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1994, f 32,90

Wie de afgelopen tijd de stukken van Willem Jan Otten in NRC Handelsblad gelezen heeft, weet dat hij een uitgesproken mening heeft over de zelfgekozen dood. Euthanasie moet volgens hem tot het allerlaatste worden uitgesteld. Hulp verlenen bij een suïcide, zoals bijvoorbeeld de psychiater Chabot heeft gedaan, vindt hij verwerpelijk. Ik had er daarom niet vreemd van op gekeken wanneer een roman van Otten over dat onderwerp iets van die duidelijke visie meegekregen had. Niets is echter minder waar. Ons mankeert niets, Ottens nieuwste roman, blijkt geen verliterariseerd pamflet te zijn, maar een spannend verhaal dat zich niet eenduidig laat lezen en dat geschreven is in zeer krachtig proza.

Bijna tweehonderd pagina's lang is Justus aan het woord. Justus is sinds drie jaar huisarts in een klein dorp en legt in Ons mankeert niets verantwoording af van de twee dagen die vooraf zijn gegaan aan het moment waarop Justus zijn voorganger, dokter Daan, dood heeft aangetroffen. Ondanks de waarschijnlijkheid dat dokter Daan zelfmoord heeft gepleegd, heeft Justus op de overlijdensformulieren toch een natuurlijke doodsoorzaak ingevuld. Om die reden verwacht hij voor het Medisch Tuchtcollege te moeten verschijnen. In afwachting daarvan doet hij het relaas van de twee dagen die aan het gebeuren vooraf zijn gegaan.

Dat relaas is een boeiend verslag van gesprekken met patiënten, maar ook van zijn eigen gedachten en ervaringen bij het werk als huisarts. Zo ontdekt hij bij een bezoek aan een terminale patiënte: ‘We beloven te verdoven, anders kunnen we geen dokter zijn. Eerst zeggen we hun precieze einde aan, want dagen tellen, daarin zijn we even knap als God; en daarna dempen we de afgrond van ons zelfveroorzaakte besef met een spuit’. In die twee dagen blijkt Justus ook het een en ander ontdekt te hebben over dokter Daan en over zijn relaties met de dorpsbewoners. Net als voor Justus vallen voor de lezer de stukken van de puzzel langzaam op hun plaats. Dat is het geval bij het krijgen van een beeld van dokter Daan, maar ook waar het gaat om bijzonderheden over de relatie van Justus en Steffie, en over de ontdekking ervan door Hilde, Justus' echtgenote. Net als Justus moet je ook als lezer concluderen dat ‘veel toeval lijkt, maar met terugwerkende kracht een plan wordt’.

Gaandeweg blijkt hoezeer de schaduw van zijn voorganger Justus' positie als dorpsdokter ook na drie jaar nog altijd beïnvloedt. Enerzijds omdat patiënten hem nog steeds niet als hun huisarts accepteren, anderzijds omdat dokter Daan met name met zijn vrouwelijke patiënten een wel heel vergaand contact blijkt te hebben gehad. Ook Justus' buitenechtelijke geliefde was bepaald niet alleen een patiënte voor dokter Daan en in de loop van het verhaal blijkt zij nog steeds zeer nauw contact met de oude dokter te onderhouden.

Een steeds terugkerende vraag in Ons mankeert niets is: ‘Wat doe je als iemand dood wil?’ Een vraag waarop Justus een duidelijk antwoord geeft noch krijgt. Als lezer zie je alleen wat Justus doet en niet doet wanneer hij zich realiseert dat zijn voorganger zelfmoord wil plegen. Hetzelfde geldt voor andere personen die nauw betrokken zijn bij dokter Daan. Nergens in het boek is sprake van een beredeneerde keuze en reflectie daarop. Dat is een eerste manier waarop Otten afstand heeft genomen van de problematiek die hij in zijn roman aanroert. Hij laat het bij een beschrijving van gebeurtenissen en gedrag; een

[p. 55]

keuze voor of tegen maakt hij niet. Dat blijkt bijvoorbeeld ook uit een uitspraak van Justus: ‘Ik ben terwijl ik dit alles opschreef gaan begrijpen dat iemand die van een mens het handelen beschijft, ondoordringbaar is, en dat hij daarom schrijft. Waarom dit zo is weet ik niet. Het is het raadsel.’

Otten heeft gekozen voor een veelzeggende vertelwijze die mij sterk deed denken aan die in De val van Albert Camus. Het is een manier van vertellen die afstand lijkt te willen bewerkstelligen tussen de lezer en het verhaal; de lezer is iemand die toevallig het verhaal onder ogen lijkt te krijgen. In De val richt de hoofdpersoon zich tot iemand die hij in een café heeft ontmoet. Door allerlei kleine tussenzinnetjes geeft de verteller de lezer de indruk dat het verhaal eigenlijk niet voor de lezer bedoeld is, maar alleen voor de aangesprokene. Ook Justus creëert een vorm van vertrouwelijkheid tussen hem en zijn collegae voor wie hij denkt verantwoording af te moeten leggen, door tussenvoegingen als ‘U zult haar vergelijken met de patiënte uit uw eigen praktijk...’. De wereld van ‘dokters onder elkaar’ wil eigenlijk niet voor iedere willekeurige lezer toegankelijk zijn.

Otten heeft op een schijnbaar moeiteloze wijze de spanning in Ons mankeert niets opgebouwd. De spanning gecombineerd met de boeiende beschrijving van een dokterspraktijk maakt dat het boek leest als een trein. Wie echter gehoopt had, na lezing van Ottens Scènes in NRC Handelsblad, een boek in handen te hebben met een duidelijke stellingname en moraal, komt bedrogen uit. Op de vraag ‘Wat doe je als je weet dat iemand dood wil’ heeft Justus eigenlijk geen antwoord, of hooguit: ‘niets’. Otten laat de lezer met lege handen achter. Zeker ook omdat hij heeft nagelaten de specifieke problemen van een huisarts rond suïcidewensen van patiënten te beschrijven en uit te diepen. Mijzelf lijkt dat geen bezwaar; literair werk is geen pamflet en mag aan eenduidigheid liefst veel te wensen over laten.

Van De letterpiloot daarentegen kan niet gezegd worden dat de schrijver Otten afwezig blijft en evenmin dat het in één adem uitgelezen kan worden. Otten ìs namelijk de letterpiloot. De piloot heeft zo geconcentreerd geschreven dat de lezer na tientallen pagina's gewoonweg verzadigd is van de geraffineerde gedachtenspinsels in erg treffend en beeldrijk proza. In een ruk doorlezen lijkt onmogelijk.

Als letterpiloot neemt Otten een gedachte, zijn visie op een boek et cetera op, brengt het al redenerend hoger en hoger en trekt zo met zijn onderwerp cirkels in de lucht. Of het nu gaat om zijn pasgeboren zoon of om een boek van Arthur van Schendel, hij draait ermee rond: al snel wordt duidelijk dat het Otten niet begonnen is om het aankomen, maar om het onderweg zijn. Daar blijven nogal wat gedachtenwolken van over die het meer dan verdienen om niet zo maar te vervluchtigen. De neerslag ervan is terug te vinden in de vijf hoofdstukken van De letterpiloot.

Otten begint zijn egodocument met een beschrijving van zijn ervaringen als vader. Hij doet dat op een bijzonder doordachte, originele en heel persoonlijke manier, waar de bladen voor jonge ouders nog veel van zouden kunnen leren. Verrassend is de manier waarop hij via bespiegelingen over zijn zoon ertoe komt zijn eigen zoon-van-zijn-vader-zijn onder de loep te nemen.

In hetzelfde eerste deel van De letterpiloot behandelt Otten verder toneelwerk van Arthur Schnitzler. Ondoordringbaarheid speelt volgens hem bij Schnitzlers werk een sleutelrol. Misschien is de ondoordringbaarheid een van de thema's van Otten, want ook in Ons mankeert niets komt het begrip terug. Justus zegt daar namelijk: De ondoordringbaarheid waar het hier allemaal mee begon is een wezenstrek van iemand die iets maakt.

Herlezingen van lang geleden gelezen werk staan centraal in het tweede deel van De letterpiloot. Prachtig schrijft Otten hier over boeken van Van Schendel, Alberts, Koolhaas, Van Maanen en Poesjkin.

Het derde deel van dit boek draagt ‘De erotische revolutie’ als titel. Wie het verdere werk van Otten kent, zal er niet vreemd van opkijken dat de erotiek in dit egodocument een eigen plaats heeft gekregen. In 1985 schreef Otten het essay Denken is een lust, waarin hij de zucht naar pornografie scherpzinnig analyseert. De ‘erotische revolutie’ borduurt daar op voort. De verbeeldingskracht van de auteur en de wijze waarop hij zijn eigen gedachten en ideeën om en om draait komen onder andere sterk naar voren in het hoofdstuk over Belle du jour. Deze film van Buñuel heeft Otten niet zelf gezien. Hij kent alleen het scenario, maar dat is voldoende voor een bijzonder hoofdstuk.

‘Kronieken’, het vierde deel, biedt behalve een verslag van een bezoek aan Berlijn, de media/golf-oorlog en een paar verhalen ook gedachten tijdens een verblijf in het ziekenhuis. Gedachten over pijn, over zaalgenoten, soms herkenbaar, soms ook erg ongewoon. Wie zal over een aantal dagen en nachten in een ziekenhuis schrijven ‘voor iemand die zich

[p. 56]

veel verveelt is dit een buitengewoon dynamische toestand om in te verkeren, ook al heb ik sinds de val zesendertig uur geleden geen vin meer verroerd’?

Otten sluit zijn boek af met de tekst van vier gastcolleges die hij in Groningen heeft gegeven. Heel knap is bijvoorbeeld hoe hij zijn visie op poëzie baseert op twee ogenschijnlijk heel eenvoudige dichtregels van Wallace Stevens Things as they are/Are changed upon the blue guitar.

Wie overgevoelig is voor al te persoonlijke ontboezemingen en literaire ego-tripjes kan De letterpiloot beter ongelezen laten. Wie daartegen bestand is, heeft met dit boek een juweeltje in handen. Door de veelheid aan onderwerpen en door Ottens feilloze en creatieve beheersing van de taal is De letterpiloot voor mij iemand geworden die ik steeds weer de motor laat starten. Lange vluchten kan een lezer misschien niet altijd met hem maken, maar regelmatig even het letterluchtruim verkiezen boven de vaste grond is zeker niet minder avontuurlijk.

Fenny Brandsma