Vooys. Jaargang 13

Een nieuw tijdschrift over opties en optiek in vertalen

Filter. Tijdschrift voor vertalen en vertaalwetenschap. Jaargang 1, nr. 1, mei 1994. Uitgeverij Coutinho, los nummer f 17,50, abonnement f 29,50 per jaar.

De nieuwe vertaling van James Joyces Ulysses door Paul Claes en Mon Nys, die op 10 november 1994 bij De Bezige Bij verscheen, is enkele malen in Vrij Nederland aan de orde gekomen. In een interview met de vertalers in het nummer van 5 november 1994 stellen deze, als hen gevraagd wordt waarin hun vertaling van Ulysses verschilt van die van J. Vandenbergh uit 1969, het volgende:

Onze versie is zeker veel correcter dan die van hem. Ik schat dat er bij hem op elke bladzijde een tot drie echte vertaalfouten staan: het verkeerde woord of een foutieve interpretatie. Maar het belangrijkste bezwaar is dat hij stuntelig Nederlands gebruikt waar Joyce courant Engels schrijft.

Claes en Nys hielden bij het vertalen als doel voor ogen dat het effect dat Joyce beoogde, behouden diende te blijven. Zij kozen daarom niet voor een letterlijke en woordelijke vertaling, maar voor een idiomatische en equivalente, waarin ze eigen oplossingen bedachten voor de vele woordspelingen die Joyce hanteerde. In Vrij Nederland van 26 november wordt deze manier van vertalen enigszins bekritiseerd ten gunste van de keuzes die Vandenbergh maakte. Henk Romijn Meijer pleit daar voor een letterlijke vertaling van de woorden ‘You're the essence of vulgarity’. Hij geeft de voorkeur aan ‘Jij bent de vulgariteit zelve’ boven ‘Jij bent zo ordinair’. En in een ingezonden brief wordt Vandenberghs vertaling van ‘All prick and no pence’ als ‘Naaien ja, maar betalen ho maar’ verkozen boven de gewild woordspelige vertaling ‘Veel pik, maar weinig piek’, van Nys en Claes.

[p. 52]

Het bovenstaande is slechts een voorbeeld uit vele mogelijke uit de actuele vertaalpraktijk en -kritiek. Duidelijk wordt wel dat vertalen geen voor de hand liggende zaak is. Kan een literaire vertaling als kunstwerk op zichzelf staan, of blijft het een poging het origineel zo getrouw mogelijk weer te geven? Valt er meer aan een vertaling op te merken dan alleen het aantal fouten dat een vertaler gemaakt zou hebben, of de stroefheid of soepelheid van de vertaling? Kan er een vertaalmethode bestaan die gegarandeerd ideale vertalingen oplevert? Wat bezielt een vertaler? Heeft de vertaalpraktijk baat bij studie naar vertalingen en vertaalopvattingen? Hoe functioneren vertalingen in een interculturele context?

In mei 1994 verscheen het eerste nummer van Filter, een nieuw tijdschrift over vertalen en vertaalwetenschap. In Filter staat de hierboven beschreven problematiek centraal. De redactie wordt gevormd door Matthijs Bakker, Cees Koster, Kitty van Leuven-Zwart, Sophie Levie, Ton Naaijkens en Patrick de Rynck. Inmiddels is het tweede nummer van het halfjaarlijkse tijdschrift in november verschenen. Hieronder volgt een bespreking van het eerste nummer, omdat de redactie hierin haar doelstellingen en werkwijze verwoordt. Volgens haar kan het tijdschrift overigens pas na enkele nummers als geheel worden beoordeeld.

De naam van het tijdschrift is ontleend aan een ontwerp voor een vertaalmachine door de Franse schrijver Raymond Roussel (1877-1933). Deze machine zou werken op basis van de filterende kunststof babeliet. De redactie stelt vertaling en filter in haar voorwoord aan elkaar gelijk, wat volgens mij een onjuiste voorstelling van zaken is: de vertaling lijkt mij het resultaat van het ‘door het filter halen’ van het origineel. Hoe dan ook, inderdaad kan vastgesteld worden dat er bij vertaling altijd sprake is van een ‘weerstand’, een ‘kleuring’ of een ‘rest’.

Dit beeld zegt tegelijk iets over de doelstellingen van het tijdschrift: het wil duidelijk maken waar en hoe de botsing tussen de culturele identiteit van de schrijver en de vertaler haar sporen nalaat in een vertaling, en het wil de vertaling beschouwen ‘in het spanningsveld tussen regel en vrijheid’. Daarnaast wil het blad de discussie over vertaalnormen en criteria voor goed vertalen aanmoedigen. De vertaalkritiek die Filter voorstaat, dient zich niet alleen bezig te houden met de relatie tussen vertaling en origineel, maar dient tevens de vertaling binnen haar eigen context te situeren. Ook komen de geschiedenis van het vertalen in Nederland en buitenlandse beschouwingen over vertalen aan bod.

Het tijdschrift biedt niet alleen plaats aan de wetenschappelijke beschouwing van vertalen, maar neemt ook produkten uit de vertaalpraktijk op, die in dit geval dezelfde status krijgen als wetenschappelijke teksten. De beide elementen uit de ondertitel zijn aldus in het tijdschrift vertegenwoordigd.

Bij het lezen van de bedoelingen van het tijdschrift en de visie van de redactie op vertalen en vertaalbeschouwingen werd ik enthousiast. Ik ben van mening dat vooral vertalingen uit het verleden beter bestudeerd kunnen worden in relatie tot hun historische context en de maatschappij waarin ze gelezen worden, dan met het doel een waarde-oordeel toe te kennen aan de prestatie van de vertaler. Het leek erop dat in Filter ook deze benadering van vertalingen een plaats zou krijgen.

Om verschillende aspecten van het (denken over) vertalen een plaats te gunnen, kent Filter een aantal vaste rubrieken. Dit zijn ‘Kritiek’, ‘Theorie’, ‘Geschiedenis’, ‘Waaier’, ‘Bal masqué’, ‘Varia’, ‘Glosse’, ‘Essay’, en de recensies van vertaalwetenschappelijke studies. Ik bespreek hieronder slechts de eerste vijf rubrieken.

Onder de noemer ‘Kritiek’ worden in deze eerste aflevering twee recensies van vertalingen geplaatst. De eerste is geschreven door Patrick de Rynck en heeft betrekking op M. d'Hane-Scheltema's vertaling van Ovidius' Metamorphosen. De Rynck doet de vertaalkritiek die louter speurt naar het aantal fouten in één alinea als niet ter zake doende af. Hij gaat wel uitgebreid in op de staat van dienst en de vertaalopvattingen van de vertaalster, de reeds bestaande Nederlandse vertalingen van de Metamorphosen en het commentaar van recensenten op de keuzen die d'Hane-Scheltema bij het vertalen gemaakt heeft.

In de tweede recensie bespreekt Ton Naaijkens de vertaling van Richard Powers' Goldbug Variations door J. Schalekamp en F. Carmiggelt. In deze roman is het vertalen de centrale metafoor, waardoor Naaijkens in de gelegenheid gesteld wordt, bij het bespreken van de vertaling zelf in te gaan op denkbeelden over vertalen. Voorafgaand aan zijn bespreking herformuleert hij de betrekking tussen ‘filter’ en vertaling:

De vertaling is het effect van filters, filters die werkzaam zijn in de cultuur, de taal en de literatuur. Verschuivingen, weglatingen, toevoegingen, al deze notoire verschijnselen van het vertalen zijn de uitkomst van een proces van filtering, een

[p. 53]

proces waarbij ideeën over cultuur, literatuur en taal en vertalen aan het werk zijn.

In tegenstelling tot wat men zou verwachten, de teneur van het tijdschrift indachtig, beoordeelt Naaijkens vervolgens de vertaling op basis van een vergelijking met het origineel, waarbij hij vooral let op de vertaling van metaforen en puns (woordspelingen). Zijn conclusie is dat het werk in de vertaling verliest aan humor en ironie, hoewel de vertalers af en toe ook prachtige vondsten hebben.

Matthijs Bakker polemiseert in ‘Theorie’ tegen de opvatting die Peter Verstegen in zijn proefschrift Vertaalkunde versus vertaalwetenschap verdedigt. Verstegen is van mening dat ‘goed vertalen’ het onderwerp is van vertaalkunde, en dat de niet-normatieve theoretische benaderingswijze van de vertaalwetenschap niets kan bijdragen aan het doel, namelijk het maken van de juiste vertaling. Deze opvatting botst met die van de redactie van Filter, die van mening is dat er niet één manier is om goed te vertalen, maar dat verschillende vertalingen een verschillend doel kunnen dienen en dat zowel vertaalkunde als vertaalwetenschap bestaansrecht heeft.

In de rubriek ‘Geschiedenis’ staat in deze aflevering Albert Verweys vertaling van Dantes Divina Commedia centraal. Cees Koster geeft een schets van de ontstaansgeschiedenis en ontvangst van deze vertaling, die Verwey in de jaren 1922 en 1923 vervaardigde. Zelf stond Verwey er met gemengde gevoelens tegenover: hij was zeer ingenomen met het resultaat, maar tegelijk verwachtte hij niet dat pers en publiek positief zouden reageren. Verwey wilde niet slechts vertalen, hij wilde een Hollandse ‘Goddelijke Komedie’ produceren, die gelezen zou worden als een oorspronkelijk gedicht. In het artikel wordt uitgebreid ingegaan op de overwegingen van Verwey die voorafgingen aan deze onderneming. De twee recensenten van de vertaling die Koster daarna aan het woord laat, zijn juist over de kwaliteiten van de vertaling als Nederlands gedicht niet erg te spreken. Verwey zou zich teveel op de voorgrond gedrongen hebben bij zijn poging, door gebruik van ‘rijm-akrobatiek’ en neologismen, Dantes Divina Commedia in het Nederlands te herscheppen.

Een rubriek waarin niet alleen aandacht besteed wordt aan vertalingen is ‘Waaier’. Hierin staat telkens één literaire tekst centraal, waarop vertalers, vertaalwetenschappers, dichters en literatuurwetenschappers reacties geven in de vorm van een (bijdrage tot) interpretatie, een vertaling, een vergelijking van vertalingen, een essay of een gedicht. In dit nummer is gekozen voor het gedicht ‘Eventail’ van Mallarmé (1891). De reacties komen van Paul Claes, Han Verhoeff, Rein Bloem, Maarten van Buuren en Tonnus Oosterhoff.

Ook ‘Bal masqué’ is een aardige rubriek voor diegenen die meer in oorspronkelijke literatuur dan in vertalingen geïnteresseerd zijn. Hierin wordt volgens de redactie ‘het verborgen bestaan dat vertalingen in andere teksten leiden’, onthuld. Patrick de Rynck maakt duidelijk hoe Cees Nooteboom in Het gezicht van het oog gebruik maakt van de Nederlandse vertaling van Aegidius Timmerman als hij passages uit Lucretius' De rerum natura tot gedichten verwerkt.

Tijdens het lezen van de artikelen werd ik enigszins teleurgesteld in mijn hierboven geformuleerde verwachtingen. Ik ben meer geïnteresseerd in de context dan in de tekst van een vertaling. Ik wil erachter komen waarom een vertaling in een bepaalde tijd en cultuur een bepaald karakter draagt. Ik wil de keuzen van een vertaler begrijpen en verklaren, maar niet beoordelen of corrigeren. De recensie van De Rynck sprak mij dan ook meer aan dan die van Naaijkens. De Rynck geeft een beschrijving van de vertaling en de keuzen die eraan ten grondslag liggen, waarbij vermeld wordt dat ook aandacht besteed zou kunnen worden aan de invloed van de teksteditie, de vergelijking van vroeger gepubliceerde passages met de definitieve versie of de vergelijking met Nederlandse en anderstalige voorgangers. Naaijkens maakt een vergelijking op woordniveau tussen de vertaling en het origineel, bedoeld als controle en uitmondend in een waarde-oordeel: de vertaling is wel of niet geslaagd. Hij zegt wel dat hij ervan uitgaat ‘dat vertaling uitnodigt tot nieuwe “acts of understanding”: onder de nieuwe voorwaarden van de doeltaal, -literatuur en -cultuur, voorwaarden die zorgen voor onontkoombare verschuivingen’, maar als hij die onontkoombare verschuivingen signaleert, betwijfelt hij of ze onontkoombaar zijn en keurt hij ze af.

Een tweede teleurstelling in deze aflevering was de rubriek ‘Geschiedenis’. De redactie wil hierin blijkens haar voorwoord ‘de rijke traditie en historie van het vertalen in het Nederlands zichtbaar [...] maken’. Natuurlijk hoort ook een twintigste-eeuwse vertaling in die ‘traditie en historie’, maar ik hoop dat in volgende afleveringen tevens vertalingen en vertaalopvattingen uit vroeger eeuwen aan bod zul-

[p. 54]

len komen.

In Filter kan iedereen iets van zijn of haar gading vinden. Wie belang stelt in de vertalingen zelf, kan terecht bij ‘Kritiek’. Wie vooral geïnteresseerd is in de problematiek die de vertaalwetenschap bezighoudt, leze ‘Theorie’, ‘Glosse’ en ‘Essay’, en de recensies van literatuur over vertaalwetenschap. Voor wie zich wil verplaatsen in opvattingen over vertalingen en vertalen uit vroeger tijden is er de rubriek ‘Geschiedenis’. Dat men niet alleen in vertalen geïnteresseerd hoeft te zijn om Filter ter hand te nemen is te danken aan de rubrieken ‘Waaier’ en ‘Bal masqué’, waarin de literair-wetenschappelijke aspecten benadrukt worden. Vertalingen, zoals ook hieruit weer blijkt, maken deel uit van de literatuur. Filter is dus niet alleen nuttig voor vertaalwetenschappers, maar ook voor een breder publiek van letterkundigen.

Nelleke Moser