Vooys. Jaargang 13

[p. 49]

Recensies
Liefde - want dit is het ene woord

Liefde, altijd de liefde, de grote liefdespoëzie uit de wereldliteratuur, samengesteld door Adriaan Morriën, m.m.v. Harriët Leget. Amsterdam, Bert Bakker, 1994. f 24,90.

Wie een bloemlezing wil samenstellen van liefdespoëzie uit de wereldliteratuur, heeft iemand nodig die verstand heeft van liefde en verliefdheid. Uitgeverij Bert Bakker heeft Adriaan Morriën gevraagd om een keuze te maken uit de reusachtige hoeveelheid gedichten, aan allerlei aspecten van de liefde gewijd. Als ‘theoloog van het lichamelijke’ en als groot liefhebber van vrouwen en vrouwelijk schoon is Morriën natuurlijk zeer geschikt voor deze taak. Een belangrijk deel van zijn poëtisch oeuvre staat in het teken van de liefde, met name de zinnelijke liefde, teder en precieus. Morriën heeft vrouwen omschreven als ‘het zachte wild dat loom ligt te herkauwen’. In een gesprek met Helga Ruebsamen over de liefde zegt hij: ‘Ik vind de vrouw het mooiste dier op aarde.’

De liefde raakt aan het goddelijke en is ook onlosmakelijk verbonden met dood, geboorte en geweld. In zijn voorwoord tot de bloemlezing poogt Morriën dit complexe geheel van emoties, ideeën en gevoelens, liefde genaamd, te definiëren: ‘Liefde is minder een gevoel dan wel een “syndroom”, waarin alles schuilgaat, ook de grootste tegenstrijdigheden.’ Hij noemt de liefde de wedergeboorte van het kind in ons, dat onbeschroomd en zonder scrupules alle obstakels van bedachtzaamheid uit de weg ruimt en opgaat in een eeuwigdurend heden. De liefde is ons aller vaderland, dat kunstmatige grenzen van taal en afkomst doet vergeten. Het moge duidelijk zijn dat Morriën hartstochtelijk verliefd is op de liefde. Zijn keuze uit bekende en minder bekende liefdesgedichten wordt mede bepaald door zijn opvatting dat de liefde niet onder een noemer te vangen is. Integendeel, ieder gedicht is een nieuwe, verrassende interpretatie van dat wonderbaarlijke verschijnsel.

De bloemlezing, Liefde, altijd de liefde getiteld, bestaat uit 150 vertalingen van gedichten en fragmenten van dichtwerken, stuk voor stuk te beschouwen als eigenzinnige definities van de liefde. Morriën prijst in zijn voorwoord Poetry International en het tijdschrift De tweede ronde, die door hun vertaalarbeid veel buitenlandse poëzie toegankelijk hebben gemaakt voor de Nederlandse lezer. Wie de prachtige Poetry International-serie kent zal dit zeker beamen.

In het boek is een groot aantal bekende namen terug te vinden, zoals Shakespeare, Petrarca, Sappho, Lord Byron, Baudelaire, Homerus, Dante Alighieri, Hölderlin en Verlaine. Ook voor mindere of minder bekende goden is plaats ingeruimd, en dat maakt deze bloemlezing zo aantrekkelijk. Naast de hernieuwde kennismaking met vertrouwde namen biedt het boek de mogelijkheid om een moment in de nabijheid van dichters en dichteressen uit Indonesië, Suriname, Bulgarije, Korea, Argentinië en Mexico te vertoeven. Hoewel de ondertitel anders doet vermoeden - ‘De grote liefdespoëzie uit de wereldliteratuur’ - ontbreekt het werk van Nederlandse dichters in deze bundel. Morriën huldigt begrijpelijkerwijs de opvatting dat een vertaling niet dezelfde status heeft als een origineel. Bovendien bestaan er reeds voldoende bloemlezingen van Nederlandstalige liefdespoëzie.

Het boek is vooral een vingerwijzing naar het oeuvre van de uitverkoren dichters. De gedichten, zelfstandige fragmenten van een veelal onbekend corpus, maken nieuwsgierig naar de culturele, historische en persoonlijke achtergrond. De Nederlandse taal suggereert een onderlinge eenheid van denken, voelen en schrijven, die in zekere zin kunstmatig is. Daarom kan het boek (ook) beschouwd worden als een aansporing om het werk van de dichters en dichteressen in een breder verband te plaatsen, om, bijvoorbeeld aan de hand van ander werk, de oorspronkelijke, gevoelsmatige betekenis van het gedicht te achterhalen.

De liefde verschijnt in de afzonderlijke gedichten in tal van uitdossingen en vermommingen. In een ballade van François Villon komen we een bordeelhouder tegen die zijn minnares zonder scrupules uitlevert aan bronstige bezoekers. Hij beschouwt dit als de normaalste zaak van de wereld. Zijn minnares, de mollige Margot, heeft hij niet minder teder lief.

Op deze manier is hij zowel minnaar als succesvol zakenman:

Vorst, hagel, sneeuw en storm gaan mij voorbij.
Ik dien de ontucht en de ontucht mij...
Luid lach ik om de huwelijkse staat:
Lood om oud ijzer! Geld om liefdesdaad!
Oneerbaarheid is mijn geëerde vriend...
Naar eer verlang ik niet, mij telt de baat
in dit bordeel dat ons tot woning dient.

[p. 50]

Een kalme aanblik biedt een gedicht getiteld ‘Zonder woorden’ van de Rus Vladislav Chodasevitsj (1886-1939). Daar verschijnt de liefde in de gedaante van een huiselijk tafereel. De geliefde borduurt of naait en de dichter gelooft dat de bewegingen van haar handen corresponderen met de verborgen, voor mensenogen onzichtbare handelingen van God. Marko Fondse vertaalt het prachtige beeld in de tweede strofe als volgt:

En ik bedacht hoe mijn bestaan
langs het licht weefsel van het wezen
als draad achter Gods vinger aan
beweegt in steken net als deze.

Hier bewerkstelligt de liefde een haast volmaakte rust. De Engelse dichteres Kathleen Raine, geboren in 1908, beschrijft in een gedicht getiteld ‘De onbeminde’ de eenzaamheid en troosteloosheid die voortvloeien uit de afwezigheid van liefde. Wie niet bemint of bemind wordt beschikt niet over een identiteit. Rusteloos en zonder vorm wordt de stakker voortgedreven. De onbeminde identificeert zich steeds nadrukkelijker met etherische substanties en verdwijnt tenslotte uit het zicht:

Ik ben licht
Op reis door lege ruimte.

Ik ben een verdwijnende ster
Haastig op weg
Naar buiten het heelal.

De onverschilligheid van de beminde voor de lokroep van de minnaar wordt bezongen door Aleksandr Poesjkin. De nachtegaal probeert met haar gezang de roos te verleiden, maar de desinteresse en gevoelloosheid van de bloem drijven de vogel tot wanhoop. Ook het streven van de dichter zijn geliefde te betoveren met oorstrelende klanken stuit op een muur van onbegrip:

Wees wijzer, o poëet, wat wil jouw druk gedoe?
Zij voelt de dichter niet en kan hem ook niet horen;
je kijkt - zij bloeit; je roept -
maar zij laat zich niet storen.

De erotische liefde komt op onverbloemde wijze aan bod in de poëzie van de Braziliaan Carlos Drummond de Andrade (1902-1987), van wie vier gedichten in de bloemlezing zijn opgenomen. De seksuele liefde vermengt leven en dood, hemel en graf, op onnavolgbare wijze. De liefdesdaad verschaft de mens inzicht in zijn goddelijk wezen: ‘Nu ken ik de eeuwigheid: louter orgasme.’ In het gedicht ‘Liefde - want dit is het ene woord’ worden minnaar en minnares een lichaam en keren daarmee terug tot Plato's oerwezens. De liefde zwerft als een uitgehongerd roofdier door het lichaam en zoekt in de ander naar voedsel. De coïtus maakt de dood invoelbaar en vertrouwd, terwijl de geliefden vleugels krijgen. August Willemsen vertaalt:

Eenwording in bed, of in de kosmos?
Waar houdt de kamer op, raakt hij de sterren?
Welke lust in onze lendenen voert ons
naar dat ver domein, etherisch, eeuwig?

Dat de liefde een onvervangbare bron van kennis is, betoogt Goethe in zijn ‘Romeinse Elegie V.’ De dichter bevindt zich op klassieke bodem, waar hij oude werken bestudeert. Zodra de nacht intreedt verruilt hij de boeken voor een minnares. De wijsheid die hij op deze manier verwerft, stelt de lessen van de klassieke auteurs in de schaduw. Het genot houdt er haar eigen lyriek op na. De minnares wordt een levend standbeeld, dat aan de dichter de beroepsgeheimen van de beeldhouwer verraadt. Ze is een klein poëtisch universum, waarin de dichter zich thuisvoelt en gehoor kan blijven geven aan zijn roeping:

Vaak ook heb ik in haar armen gedicht
op de maat van de hexameter met mijn vingers
op haar rug geteld.

Herman de Coninck en jan Eijkelboom vertaalden het gedicht ‘Variaties op het woord slaap’ van de Canadese Margaret Atwood. De vrouw wil de nachtelijke droomwereld van haar beminde betreden om hem te beschermen tegen de gevaren die hem daar bedreigen. Ze wil hem magische takken en bloemen in de handen drukken, hem vrijwaren van pijn in de grotten en spelonken van de angst:

Ik zou je willen volgen, de lange trap weer op
en de boot weer worden
die je terug zou roeien
voorzichtig, een vlam
in de kom van twee handen
tot waar je lichaam ligt

[p. 51]

 

naast mij, en je gaat er zo makkelijk

 

naar binnen als ademde je in.

Robert Lemm vertaalde een gedicht van de bekende Argentijnse auteur Jorge Luis Borges, ‘Liefdevol voorgevoel’, waarin de geliefde wordt gelouterd door de slaap en op mysterieuze wijze in de droom haar maagdelijkheid hervindt. De minnaar beschouwt haar aandachtig en verwachtingsvol:

Teruggeworpen op sereniteit,
zal ik dat laatste strand van je wezen ontwaren
en voor het eerst, misschien, zal ik je zien
zoals God je ziet,
nadat het boek van de Tijd is opgerold,
zonder liefde, zonder mij.

Bij de Spanjaard Luis Cernuda (1904-1963) wordt de liefde geïdentificeerd met het onvervulbare verlangen naar eenwording met de geliefde. Zijn lyriek wordt gevoed door het besef dat de liefde onlosmakelijk verbonden is met vergankelijkheid en pijn. Geliefden ontmoeten elkaar in het voorbijgaan, zoeken in de ander instinctief de droom en de onzekerheid. De liefde sticht voortdurend verwarring en verandert de wereld in een vraagteken:

Ik zei geen woord,
Bracht alleen maar een vragend lichaam nader,
Omdat ik niet wist dat het verlangen een vraag is
Waarop het antwoord niet bestaat,
Een blad waarvan de tak niet bestaat,
Een wereld waarvan de hemel niet bestaat.

Morriën heeft een aantal fraaie gedichten bijeengebracht in deze bundel. Toch zou ik het boek vooral willen zien als een invitatie. Er is erg veel om van te genieten, maar soms werkt de onbeperkte toegankelijkheid van de gedichten storend. De lezer vraagt zich toch af uit welke context de woorden zijn losgemaakt. De poëzie van Sappho kan niet zonder meer geplaatst worden naast het werk van Paul Celan, terwijl een fragment uit het Hooglied bezwaarlijk zonder nadere toelichting onder een noemer gebracht kan worden met een gedicht van, om maar iemand te noemen, Philip Larkin. Daarvoor zijn de cultuurhistorische verschillen veel te groot. De bloemlezing zou baat hebben bij een chronologische opbouw en een heldere structuur. Nu staan de gedichten lukraak door elkaar heen, wat bij de onbevangen lezer verwarring sticht. Deze bloemlezing vormt in ieder geval een bruikbare kennismaking met een aantal minder bekende dichters, broederlijk bijeen onder de mantel der liefde.

Pieter Johan Grootendorst