Vooys. Jaargang 13

[p. 28]

Trans

‘Als iemand op de transen staat, kan hij in deze kamer kijken’ K. Schippers in: 's Nachts op het dak

Vergeten, verzonnen en betrokken verhalen

Raar is het eigenlijk, als de nieuwe Jan Wolkers een kinder-Jan Wolkers blijkt te zijn, is daar heel wat minder aandacht voor dan voor een echte Jan Wolkers. Terwijl 22 sprookjes, verhalen en fabels (1985) prachtige sprookjes en verhalen bevat, waar je menigeen van kan laten genieten en waar je hartelijk om kunt lachen. Zo vergaat het ook een nieuw boek van K. Schippers, 's Nachts op het dak, Vijftig kindervoorstellingen, de stapel besprekingen blijft bedroevend laag vergeleken met die van bijvoorbeeld Vluchtig eigendom.

Tien plus, staat er op de kaft van 's Nachts op het dak, en daar reken ik mijzelf voor het gemak ook toe. Schippers verzamelde in dit oblongboek vijftig foto's, schilderijen, tekeningen, plaatjes - van bijvoorbeeld een ouderwetse wasknijper - en illustraties uit andere boeken. Bij elke afbeelding staat een korte associatie, een klein verhaaltje, een idee.

Zo vertelt hij bij een illustratie van E.M. Harmsen van der Beek in Harlekijntje in de stad van Josephine Siebe - drie kinderen aan een tafel met heerlijke puddingen en ijs - dat de Franse schrijver Georges Perec heeft opgeschreven wat hij in 1974 at. En dat er foto's bestaan van Amerikaanse gezinnen, omringd door kisten, dozen en stapels eten en drinken, alles wat ze het afgelopen jaar hebben gegeten. ‘Schrijf op wat je het komende jaar nog eet. Doe het in een apart schrift. Als het af is sta je versteld en denk je: onmogelijk dat ik dat allemaal heb opgegeten. En gedronken natuurlijk.’

Of die prachtige foto van twee achterpoten van een verschrikkelijk grote hond, de laarzen van de vrouw tegen wie hij op springt, en aan de lijn een minihondje met een muts en een dekje: ‘Het is onze vaste wandeling op de dag dat iedereen laat opstaat. Dan doen ze eerst iets op m'n hoofd en m'n rug. Ik heb nooit begrepen waarom. Met dat raadsel moet ik leven.’

Saul Steinberg met neusmasker van Irving Penn (1966) is een man die altijd te horen krijgt dat hij een beetje op een bankdirecteur lijkt, zo netjes kleedt hij zich. Of een Engelse vliegtuigpiloot, vanwege z'n grijze snor. Of een rustige leraar. Deze man heeft zijn gezicht met vakantie gestuurd, en loopt voor z'n rust met een masker. (Maar je kunt zo'n masker natuurlijk ook in de vorm van een zon of een ster knippen.) En zou je echt thee kunnen drinken uit de Kop, schotel en lepeltje met bont bedekt van Meret Oppenheim (1936)? En hoe zit Weerspiegeling van zwanen als olifanten van Dali eigenlijk in elkaar? Een prachtig boek, met heerlijke associaties, en vele aanzetten tot fantasieën. Een prachtig boek ook omdat er zoveel beelden bijeengebracht zijn, bekende, een beetje bekende en nog onbekende, die uitnodigen tot deze - of andere - verhalen. Schippers geeft één kant van het verhaal, zijn kant, maar er zitten talloze verhalen in dit boek.

Ooit zo naar een schilderij gekeken?

Nog meer eigen verhalen

Ook Koos Meinderts is misschien meer bekend om zijn boeken voor volwassenen, bijvoorbeeld zijn satirische roman Tejo en Uit de school geklapt, (samen met Harrie jekkers) en de liedteksten die hij (ook met Jekkers) onder andere voor Klein Orkest schreef. Maar behalve dat schreef hij ook een kleine plank met kinderboeken. In zijn boek Kuik en Vark en het vergeten verhaal, met illustraties van Annette Fienieg, geeft hij, net als Schippers, aanzetten tot een verhaal. In dit boek zonder tekst gaan Kuik en Vark op zoek naar het vergeten verhaal dat Liegbeest uiteindelijk weet te vertellen. Dat ik dat weet van een boek waar geen letter tekst in staat komt door de cd die erbij hoort; Koos Meinderts vertelt met zijn beeldende stem het verhaal dat bij de plaatjes hoort; bij elke ‘pling’ sla je een bladzijde om. Of beter, twee verhalen die bij de plaatjes horen. Of kunnen horen. Want juist door het ontbreken van tekst zijn er oneindig veel verhalen mogelijk. Bijvoorbeeld het vergeten verhaal, waarvan Kuik en Vark graag willen weten hoe het begint, hoe het verder gaat en hoe het afloopt. Het verhaal op de cd begint met ‘Er was eens een verhaal’, maar het is geen sprookje, anders eindigde het wel met ‘lang en gelukkig’. Dit verhaal eindigt ermee dat het verhaal vergeten is. Kuik en Vark gaan op zoek, maar wat ze ook vinden - een lief verhaal over een eenzaam ei, een grappig verhaal over een ijskonijn en een droevig mooi verhaal over een

[p. 29]

gesmolten sneeuwprinses - niet het vergeten verhaal. Zelfs de rivier kan het ze niet vertellen, die murmelt en lispelt onverstaanbaar voort, en de wind die waait, naar niemand weet hoe ver. Proberen zelf een verhaal te verzinnen en dat dan vergeten helpt ook niet, de verhalen die ze bedenken zijn zo spannend dat het Kuik en Vark niet lukt die te vergeten.

Op zoek naar het vergeten verhaal begint Vark zich af te vragen of hijzelf soms ook vergeten zal worden. Inderdaad, zegt Kuik, ‘maar heel langzaam, dat kan wel jaren duren.’ En hij weet ook niet precies wat het eerste vergeten zal worden, zijn roze oren, zijn velletje, of de krul in zijn staart. Om dit existentiële probleem op te lossen besluiten ze elkaar nooit te vergeten, en worden door elkaar dat plechtig te beloven ‘twee onvergetelijke vrienden’.

Op de laatste bladzijde vinden ze Liegbeest, en de dubbele 'pling' op de cd geeft aan dat je nu, in plaats van het boek dicht te doen, terug kunt bladeren naar het begin. En daar begint dan, met dezelfde tekeningen, het verhaal van Liegbeest, een heel ander verhaal, waarvan niemand weet of het waar is omdat Liegbeest altijd liegt, ook al zegt hij (of zij) van niet. Het zou het vergeten verhaal kunnen zijn, maar het kan ook dat dat verhaal het derde of het vierde verhaal is, het verhaal dat Meinderts niet meer vertelt, maar dat wel in het boek kan staan.

Speciaal voor theatergroep ‘Van Wanten’ schreef Meinderts het toneelstuk Kuik en Vark en de verdronken maan, een prachtige voorstelling. En Annette Fienieg tekende, voor iedereen die geen cd-speler heeft of de cd al gehoord heeft, een boek dat uitpuilt van verhalen.

Maatschappelijke betrokkenheid

H.J.A. Hofland riep onlangs (9 december 1994, Paradiso, ter gelegenheid van het vijftigjarig jubileum van De Bezige Bij) op tot ‘literatuur die zich met de zorgelijke staat van de samenleving bezighoudt’, en essayisten die zich de ‘toenemende chaos in de wereld’ aantrekken. Carel Peeters en Arnold Heumakers gingen daarna met elkaar in debat over engagement in de literatuur, in Vrij Nederland van 24 december 1994 werd ‘Het domein van het tragische’ (Heumakers) en ‘Het domein van het nee’ (Peeters) afgedrukt. ‘Engagement’ staat weer in de belangstelling.

Ook in kinderboeken zijn ‘maatschappelijke thema's’ soms zeer geliefd. Engagement in jeugdboeken lijkt vanzelfsprekender en minder ter discussie te staan dan engagement in Literatuur. Maar er is natuurlijk genoeg over te zeggen. In 1984 stelden Lucie Huiskens en Harry Bekkering bijvoorbeeld ‘De twee gezichten van Jan Terlouw’ aan de orde (Bzzlletin 112, p. 44). In dit artikel stellen zij dat Terlouw heel geëngageerd lijkt, (De koning van Katoren, Briefgeheim) maar dat tegelijkertijd in zijn boeken allerlei vastgeroeste ideeën - zoals bijvoorbeeld de ondergeschiktheid en zorgende rol van de vrouw - in stand worden gehouden en bevestigd worden.

Dat zoiets opgemerkt wordt heeft natuurlijk alles te maken met tijd en context waarin opmerkzamen dubieuze thema's ontdekken en er soms zelfs over vallen. Achteraf kan (en moet, volgens Alette van Doggenaar in De canon onder vuur, Ernst van Alphen, Maaike Meijer, red.) bijvoorbeeld Dichteitje van Nescio zeer vrouwonvriendelijk geïnterpreteerd worden. Nu heb ik mij nooit zo opgewonden over die vermeende akelige trekken van Nescio - voornamelijk omdat ik ze werkelijk niet kan ontdekken - maar wel steeg onlangs mijn verbazing toen ik een boekje las van zo'n jaar of veertig geleden.

Waarschijnlijk rond 1950 verscheen het kinderboek Toen de Amboneesjes kwamen van H. Hoogeveen. De titel doet het ergste vermoeden, maar hoofdstuk twee geeft nog goede hoop voor een redelijke inhoud. Als een bus vol Amboneesjes arriveert in een Nederlands dorp staan de oerhollandse kinderen Gellie en Harm vol spanning te kijken:

De mond valt vol verbazing wagenwijd open. Och, och, wat zijn dat toch een wonderlijke kinderen. Gitzwart haar, donkere ogen, nog nooit heeft ze zulke vreemde kinderen gezien. Maar ze weet wel, hoe ze heten. Het zijn Ambonezen. Die komen hier heel, heel ver vandaan. Uit een waan land. Maar daar waren ze niet meer veilig. Boze mensen wilden hun ouders kwaad doen. Toen zijn ze naar ons land gevlucht. Hier wonen ze in kampen, in grote barakken.

Ach, het perspectief van een kind. Onwillekeurig verwacht je dat deze eerste impressie binnen afzienbare tijd gecorrigeerd, of in elk geval genuanceerd zal worden. Maar het komt niet meer goed. Hoewel Gellie vriendschap sluit met een - gelukkig christelijk - Amboneesje, blijkt het bruine meisje slechts decor te zijn voor een veel serieuzer probleem: Harm en Gellie groeien uit elkaar door de vele aandacht die Gellie aan de ‘zwartjes’ geeft, en het wordt hoog tijd dat Gellie dat inziet en het weer goedmaakt met Harm. Gefascineerd is ze door de bruine mensen: ‘Kijk eens, hoe zwart die handen en vingers zijn. Net of het zich nooit heeft gewassen. En de neus en oren, alles is even donker. Het meisje vindt het zelf vast ook erg, want het heeft haar hoofd diep tussen de schouders getrokken en zit verlegen voor zich uit te staren.’ Het beeld van de ‘Amboneesjes’ wordt niet meer gerelativeerd. Ook al noemen bruine ouders hun kinderen soms Daniël en David, hebben sommigen platen van de Ark van Noach in hun barak opgehangen en maken Amboneesjes af en toe minder fouten bij het rekenen dan gezonde Hollandse deernen, het wonen in een kamp met barakken lijkt wel een lange vakantie en die bruine mensen krijgen schattige bruine baby's. Van engagement of iets wat daar op lijkt geen spoor dus. En dat in een boek waarbij het zo voor de hand zou liggen. Hoofdzaak

[p. 30]

Marga Minco, Het dakgebeuren (1972)

wordt decor, bijzaak wordt essentie. Een gemiste kans.

Het kan ook anders

Het blijft natuurlijk de vraag in hoeverre je in een kinderboek zo'n kans zou moeten benutten, maar - gelukkig - kan het ook anders. Koos Meinderts schreef in 1987 (en nu schreef hij echt, en de tekeningen van Annette Fienieg zijn echt illustraties) een spannend en vermakelijk boek: De club van lelijke kinderen. In 1994 verscheen de vijfde druk.

De club vertelt het verhaal van een land waar de almachtige generaal Isimo regeert. ‘En het gebeurde in die dagen dat er een bevel uitging van generaal Isimo om alle lelijke kinderen van het land op te pakken.’ Dit bericht zorgt voor grote consternatie, hoewel sommige mensen zeggen: ‘Ze doen maar. Ik heb geen kinderen.’

Het duurt nog even voordat Isimo zijn plan tot uitvoer gaat brengen, en de moeders van lelijke kinderen worden al weer wat geruster. Totdat het noodlot toeslaat, onder valse voorwendselen - alle lelijke kinderen mogen op schoolreis - worden de slachtoffers meegelokt en opgesloten, geen mens weet waar.

Paul, het lelijke zoontje van mevrouw de Wit, mag ook in de bus, dankzij zijn tamelijk grote oren. Het slimme en kale eihoofdje Ellen heeft echter precies door wat er aan de hand is en sleurt Paul mee in haar vlucht. Het wordt helemaal razzia-achtig als politie huize De Wit komt doorzoeken op zoek naar het ontsnapte kind, en mevrouw de Wit krijgt nu ook eigenlijk pas door wat er gebeurt, en hoe zij eigenlijk stilzwijgend heeft meegewerkt aan deze situatie: ‘Ze had dat vragenformulier nooit in moeten vullen. [...] Nu leek het er verdomd veel op dat zij haar eigen zoon had uitgele-verd.’ Ook Judith heeft het moeilijk: ‘Wat had zij bijvoorbeeld gedaan toen vanmiddag bij haar op school de lelijke kinderen werden opgehaald? Niets, helemaal niets. Zwijgend had ze toegekeken hoe één voor één haar medescholieren de bus instapten, terwijl ze wist dat ze werden opgepakt. Ze had gezwegen uit angst dat ze zelf ook zou worden meegenomen.’

En opa denkt, als de spanning hoog oploopt in huis: ‘Vreemd, dat een mens zich altijd afreageert op de mensen die hem het naast aan het hart liggen.’

Intussen vinden Paul en Ellen onderdak bij boerin Beppie van Soest, stapelverliefd op haar knecht Van Dijk. Het leven gaat door, behalve dan dat Paul en Ellen verstoken zijn van familie en bij bezoek verschrikt vluchten naar de zolder. Er gaan wilde geruchten de ronde, ‘Generaal Isimo zou kattevoer van lelijke kinderen laten maken. Hij zou ze voor grof geld verkopen aan de hamburgerindustrie.’ Mevrouw de Wit besluit het enige te doen wat ze kan doen in haar eentje: met een spandoek WAAR IS PAUL uit ze haar stil protest voor het regeringsgebouw. Meer moeders volgen haar voorbeeld, de generaal noemt ze dwaas, maar de druk die ze uitoefenen is groter dan hij wil toegeven. Kleine speldeprikken beginnen het gezag van de generaal te ondermijnen, een mondige journalist die na zijn ontslag een illegaal blad gaat uitgeven, spotprenten, steeds meer dwaze moeders.

[p. 31]

Als Beppie van Soest dan ook nog toegeeft dat zij eigenlijk de koningin is maar liever op het platteland wilde wonen, maar zegt dat zij haar verantwoordelijkheid weer op zich neemt, blijkt dat met saamhorigheid en solidariteit de kinderen uit het kamp waar ze zijn opgesloten kunnen worden bevrijd. Generaal Isimo moet vluchten, en alle kinderen verzamelen zich in de ‘Club van lelijke kinderen’. ‘Het moet helemaal niet uitmaken of je mooi of lelijk bent.’

Ook zonder achtergrondkennis over vergelijkbare dingen die gebeurd zijn of gebeuren is dit een prachtig, grappig, spannend en misschien wel ‘geëngageerd’ boek. En realistisch. Na het onthullen van het monument Voor Het Onbekende Lelijke Kind ‘wordt [er] beschaafd geklapt, waarna de mensen uiteen gaan. Onderweg wordt gezeurd over de prijs van de koffie. Het vergeten is begonnen.’

Christien Bok