Vooys. Jaargang 13

Oordeelsdag

Rolf Bosboom, Zuilen van stof; het oeuvre van Frans Kellendonk. Nijmegen, Quine, 1994. f 39,90.

Het is Frans Kellendonk niet ontgaan dat de evangelisten smakelijk gegeten hebben uit de ruif van Het Oude Testament, toen zij de biografie van Jezus op schrift stelden. ‘[Het verhaal over] Jezus [...] lijkt wel het produkt van een tekstmontage’, verklaarde hij. En: ‘vanaf de kribbe, waar de os en de ezel uit Jesaja 1 hun opwachting maken, tot aan het kruis, waar hij psalm 22 aanhaalt, is [Jezus'] levensverhaal één groot citatenmozaïek’ (Het complete werk, blz. 913). Deze overweging vormt niet alleen een aardige samenvatting van wat bijbelexegeten reeds sinds jaar en dag weten. Zijn fascinatie voor het citaat-gehalte van Het Nieuwe Testament heeft ook het karakter van een beginselverklaring. Kellendonk heeft bij het

[p. 70]

schrijven van zijn romanoeuvre immers als geen ander gebruik gemaakt van reeds bestaande literatuur. Een werkcollege over zijn Complete werk bracht ondermeer citaten aan het licht uit de klassieke letterkunde, het modernistisch proza, de symbolistische poëzie ende Bijbel. ‘Tekstmontage’ vormt een geïntegreerd bestanddeel van Kellendonks werk, en mede daarom heeft hij ons op het intertextuele karakter van Het Nieuwe Testament geattendeerd.

Een voorbeeld moge verduidelijken hoe geraffineerd Kellendonk bij het arrangeren van zijn citatenmozaïeken te werk is gegaan. ‘Dies illa’ (verschrikkelijk dag) is de titel van het tweede deel van de novelle ‘Bouwval’ (1977). Deze woordgroep, die elders letterlijk wordt hernomen - ‘“Dies irae, dies illa,” lalde oom Joop’ (78) - stamt volgens het Lexikon des Mittelalters uit ‘eine der berühmtesten und grossartigsten Sequenzen’ der middellatijnse poëzie, dat vertelt over de ‘jongste dag’ waarop de levenden en de doden door God geoordeeld zullen worden (hieronder volgen de eerste zes strofen in het Latijn, gevolgd door een prozavertaling in het Nederlands):

Dies irae, dies illa.
Solvet saeclum in favilla:
Teste David cum Sybilla.

Quantas tremor est futurus,
Quando judex est venturus,
Cuncta stricte discussurus!

Tuba mirum spargens sonum
Per sepulchra regionem,
Coget omnes ante thronum.

Mors stupebit et natura
Cum resurget creatura,
Judicanti responsura.

Liber scriptus proferetur,
In quo totem continetur
Unde mundus judicetur.

Judex ergo cum sedebit,
Quidquid latet apparebit:
Nil inultum remanebit.

Dag van toorn, verschrikkelijke dag, waarop het heelal tot stof zal vervallen, zoals David getuigt en de sybille. // Hoe groot zal de vrees wezen, wanneer de Rechter zal komen om alles nauwkeurig te wikken en te wegen. // De bazuin zal wondere klanken overal verspreiden langs de graven om al de dooden vóór den rechterstoel te dagen. // De dood en de natuur zullen verstommen als de schepselen alzoo zullen verrijzen om hun Rechter te woord te staan. // Het Boek waarin alles geschreven staat, waarover de wereld zal geoordeeld worden, zal voorgedragen worden. // En wanneer de Rechter dan zal gezeten zijn, zal alles wat verborgen was, te voorschijn komen: niets zal ongewroken blijven.

Kellendonk zal dit apocalyptisch spektakel hebben leren kennen uit het Rooms-Katholiek Missaal (waaruit ik zojuist heb geciteerd): Ernst Braches heeft liefst twee van dergelijke misboeken in Kellendonks nalatenschap aangetroffen. Kellendonk is bovendien schoolgegaan op een gymnasium, waar het gebruik van een kerkboek nog vanzelfprekender was dan kennis van de Bijbel. Tot slot heeft de sequentie een indrukwekkende Nachwirkung gehad: in requia natuurlijk (Mozart, Verdi), maar ook in poëzie (Achterberg, Marsman). Dit lied, dat werd èn wordt gezongen op de dag waarop de Rooms-Katholieke gemeenschap haar overledenen gedenkt, behoort tot het beste wat de middellatijnse literatuur heeft voortgebracht.

Een interpretatie van de ‘Dies illa’-referentie in ‘Bouwval’ kan beginnen met enkele thematische overeenkomsten. Ernst, het centrale personage, meent aanvankelijk een ‘kroonprins’ te zijn, een uitverkorene die als ‘bouwheer’ boven een imperium zal staan. Maar deze hoge verwachting wordt niet bewaarheid. Wat de volwassenen op dodenherdenking kwakend en kibbelend over de doden ‘openbaren’, maakt aan elke naïeve illusie van grootheid een eind. ‘Niets bleek te zijn zoals hij dacht dat het was’. (93) Wat aldus in ‘Bouwval’ te voorschijn komt met betrekking tot het levenslot van Ernst is even bedreigend als het gebeuren waarover de sequentie vertelt. Beide teksten handelen over de dag waarop de waarheid definitief en resoluut wordt vastgesteld.

De betekenis van het ‘Dies illa’-citaat in ‘Bouwval’ verkrijgt een extra kleur, wanneer poëticale elementen in de interpretatie worden meegenomen. In de sequentie wordt bij herhaling gesuggereerd dat het ‘nauwkeurig wikken en wegen’ alleen mogelijk is dankzij het woord van God en de beklaagden. Er wordt

[p. 71]

over ‘het Boek’ gesproken, ‘waarin alles geschreven staat’. ‘De schepselen [...] zullen verrijzen om hun Rechter te woord te staan’. Verderop wordt God een ‘Juste judex ultionis’ genoemd, een ‘rechtvaardige uitspreker der straf’. De sequentie heeft met andere woorden de talige en communicatieve voorwaarden tot onderwerp, waaronder het laatste oordeel zich zal voltrekken.

Het kan onmogelijk op toeval berusten dat ook in ‘Bouwval’ wordt geïnsisteerd op het talige en communicatieve karakter der handelingen. In de profane en met ironie geschetste wereld van Kellendonk komt een groep familieleden bijeen om, elk vanuit hun eigen perspectief, het licht over het verleden te doen schijnen. Het wemelt van de aanduidingen die betrekking hebben op ‘spreken’, ‘vertellen’, ‘herinneren’ en ‘oordelen’. ‘De doden werden ouderwets herdacht, met veel verhalen, ieder jaar dezelfde.’ (21) ‘Tante zuchtte. “Ze vinden dat ze het aan de doden verplicht zijn om minstens één keer per jaar al die ouwe geschiedenissen op te rakelen”.’ (25-26) ‘Ieder zat klaar om zijn web van woorden te gaan weven.’ (36) ‘Hoe kon Opa zoiets vertellen zonder zich te verwringen van schaamte?’ (42) Zowel ‘Bouwval’ als de sequentie laten zich lezen als uiteenzettingen over de act van het vertellen, klagen en bestraffen.

Wat in ‘Bouwval’ over het ‘vertellen’ en ‘oordelen’ wordt meegedeeld, is echter weinig optimistisch. Waar de anonieme auteur van de sequentie vertrouwen predikt in Gods strafprocesrecht en de onwrikbare betekenis van het ‘Boek’, getuigt Kellendonk van scepsis. ‘Herinneringen zijn zo week als was. Je pakt ze op, legt ze weg, pakt ze weer op en ze worden steeds ronder. Steeds smoezeliger ook’. (41) Wie het menselijk herinneringsvermogen zo waardeert, zal aan een oordeel over het verleden weinig gezag toekennen. ‘Laat ik je dit zeggen: voor de eeuwigheid is ons oordeel niks waard, maar wij moeten wel over de doden oordelen, intussen, of we nu willen of niet.’ (41) In de menselijke, al te menselijke wereld van Kellendonk impliceert vertellen selecteren, arrangeren, modelleren en fabuleren. Daarom leidt communicatie bij hem niet tot een weloverwogen inzicht (zoals in de sequentie), maar tot misverstand. ‘Het was verschrikkelijk [!]; de onwaarachtigheden en heilloze complicaties waarin het menselijk verkeer je verstrikt; geen twee woorden kunnen gesproken worden of ze bevatten een leugen’. (22) Tegen deze achtergrond bezien ligt de betekenis van het ‘Dies irae’-citaat in ‘Bouwval’ voor het oprapen: het beoordelingsproces, waarop de afdelingstitel preludeert, heeft niet alleen betrekking op de condition humaine; het betreft ook de referentiële en communicatieve kwaliteiten van de taal, waarvan mensen bij de zingeving van hun bestaan gebruik maken. In die zin is de dodenherdenking die Ernst bijwoont dus in dubbel opzicht ‘verschrikkelijk’. Aan het slot wordt opgemerkt dat de held ‘vandaag al een paar keer door de kartonnen werkelijkheid heen [was] gestoten’ (98). In dit citaat wordt ook gezinspeeld op het besef dat een werkelijkheid-in-woorden geen reële, referentiële basis heeft en dus fundamenteel onbetrouwbaar is.

Uiteraard is deze thematische en poëticale interpretatie van het ‘Dies irae’-citaat uit ‘Bouwval’ onvolledig. Niettemin kan worden vastgesteld dat het citaat in de context van Kellendonks werk duchtig van betekenis verandert: in laatste instantie markeert de ‘Dies illa’-verwijzing - in schril contrast met de strekking van de sequentie - een sceptische waardering van het menselijk spreek- en oordeelsvermogen. En het is deze ironische visie, die de betekenis van ‘Bouwval’ mede bepaalt.

Wie intussen meent dat in de recent gepubliceerde studie van de heer Rolf Bosboom, Zuilen van stof; het oeuvre van Frans Kellendonk, vragen naar bij voorbeeld het citaat-gehalte van Kellendonks oeuvre op indringende wijze tot beantwoording worden gebracht, wacht een lot dat vergelijkbaar is met dat van Ernst: op zijn best is Bosbooms werkstuk, dat inclusief literatuur-lijsten 250 bladzijden telt, een omslachtige thematische parafrase van wat Kellendonk zelf, oneindig maal subtieler en kordater, in en buiten zijn kritieken, essays en interviews over zijn opvattingen inzake literatuur, wereld en religie heeft meegedeeld.

‘Rolf Bosboom,’ meldt de achterflap overeenkomstig de aard en inrichting van de studie (zie blz. 11-12 et passim) ‘smeedde vanuit zijn zelf ontwikkelde visie’ (dat dus wel) ‘uitspraken uit interviews, citaten uit essays en fragmenten uit romans aaneen tot een indrukwekkend portret van een meesterlijk auteur’ - alsof die interviews, citaten en romans gelijkwaardige genres zijn, Kellendonk zijn standpunten niet gewijzigd of op zijn minst genuanceerd heeft, romans geen fundamenteel andere interpretatie-kaders vergen dan auteursuitspraken uit een dagblad, enzovoort. Zuilen van stof is gestructureerd in ter-

[p. 72]

men van de Katholieke eucharistie: Prefatie, Credo, Exegese. Een dergelijke indeling (waarbij kennelijk ‘niet mag worden vergeten dat het lezen van Kellendonks werk de werkelijke Dienst van de Tafel is,’ het staat er echt, zie blz. 11) getuigt van minachting voor de bijzondere betekenis die Kellendonk aan de liturgie heeft toegekend en doet bovendien vermoeden dat Bosboom geen kennis heeft van de eisen die Katholieke exegeten aan het interpretatie-bedrijf hebben gesteld. Consequent worden de verhalen en romans door en naast elkaar besproken onder ad hoc gekozen kopjes als ‘Geheugen, herinneringen’, ‘Verlangen’, ‘Spoken en schimmen’ en ‘Zwetsen en zwijgen’.

De studie bezwijkt in ieder geval onder de vaagheden: ‘Het geldt voor bijna al Kellendonks verhalen: de verteller is geen neutrale instantie maar een karakter’ (109) - even zo goed als een gehaktbal geen fietsbel is. Had een ietsepietsje romantheorie of narratologie hier geen handje kunnen helpen misschien? Wat te denken van mededelingen als: ‘Taal is een poging tot communicatie, het zoeken naar liefde en contact’ (112) en: ‘Taal hunkert, naar lezers en luisteraars, naar contact, naar liefde - dat is althans de ideale voorstelling’ (115)? De paragraaf ‘Traditie’ bevat niet veel meer dan een opsomming van de werken die Kellendonk heeft vertaald of waarover hij zich in afgrijzen en bewondering heeft uitgesproken. Over de herkomst van het ‘Dies illa’-citaat (en vele andere verwijzingen) geen woord. Prettig te weten: ‘Grijs is een mildere versie van zwart’ (213). Zo leert men wat onderweg: ‘Pechman en Broer [uit Mystiek lichaam] kunnen beschouwd worden als de negers van de Doornenbos’ (153). Ik vrees dat de heer Bosboom moet worden getypeerd als een welwillend en naïef slachtoffer van de postmodernistische tendens dat een studie over literatuur in de allereerste plaats ‘leuk’ en ‘aanschouwelijk’ moet wezen - getuige ook de mededeling op de achterzijde, dat dit boek zich lezen laat als ‘een roman’. ‘Bosboom heeft voor zichzelf niet de makkelijkste weg gekozen en stileert consequent zijn eigen taalgebruik en stijl in de geest van Kellendonks werk.’ Een groter onwaarheid laat zich binnen de marges van dit vak niet denken.

Misschien dat het karakter van Bosbooms Zuilen van stof zich nog het best laat meten aan hetgeen links en rechts over ‘Bouwval’ wordt meegedeeld. Zijn descriptieve bevindingen zijn hier niet zozeer onjuist, als wel volkomen overbodig. Verhaalgegevens zijn samenvattenderwijs herschikt, zonder dat een poging wordt ondernomen tot interpretatie: ‘Elk jaar op Allerzielen komt de familie Van Zypflich bijeen om de dodenakker te bezoeken en de overlevenden van de familie te gedenken met verhalen. Altijd dezelfde verhalen, die het leven van de voorvaderen hebben teruggebracht tot “keurig gekapte, met reukwater besprenkelde weergaven van wat misschien ooit echt gebeurd” is. De anekdotes over het voorgeslacht hebben zich aangeregen tot een litanie die elk jaar moet worden gebeden, tot vreugde van de een en tot ergernis van de ander’. (149) Verderop lezen we: ‘Bij Ernst, de troonpretendent in “Bouwval”, lijkt er [...] een ongelijkheid te bestaan tussen gevoel en verstand. Zo kwam het dat hij meer nadacht dan goed voor hem was, over vraagstukken als tijd, le-

[p. 73]

ven, leeftijd en beleefdheid. Gaandeweg ontdekt hij dat zijn voorstelling van de wereld niet meer dan een bouwplaat is; keer op keer stoot hij door “de kartonnen werkelijkheid” heen. [..] Een van de belangrijkste uitkomsten van de dies illa waarop Allerzielen 1961 uitloopt, is dat hij de hoop op blauw bloed maar stillejes [moet laten] varen.’ (177)

Beide citaten behoren in een uittrekselboek, en dat is Zuilen van stof niet, omdat registers ontbreken: waar welke teksten besproken worden, kan pas na lectuur van het gehele werk worden vastgesteld.

Hou mij ten goede: niemand is verplicht bij het schrijven van een letterkundige studie gebruik te maken van inzichten die literatuurwetenschappers hebben voortgebracht. Ik kan de heer Bosboom dus moeilijk verwijten dat hij niet heeft nagedacht over de mededeling dat de doden ieder jaar met dezelfde verhalen worden gedacht: te lezen als een subtiele, ingebedde aanwijzing van de herhaling die inherent is aan elk intertextueel spel. Wat hier wordt meegedeeld over het familiaire Allerzielen-ritueel, vormt dus ook een commentaar op wat het ‘Dies illa’-citaat in de afdelingstitel reeds impliceert: ‘zie hier een geschiedenis, die reeds verteld is.’ Sterker nog: ‘zie hier een verhaal, dat in belangrijke mate gemodelleerd is naar de sequentie.’ In laatste instantie hebben we hier met een geval van meta-fictie te maken, waarover Mas'ud Zavarzadeh met een adembenemend vertoon van geleerdheid het volgende heeft opgemerkt:

metafiction is ultimately a narrational metatheorem whose subject matter is fictional systems themselves and the molds through which reality is pattered by narrative conventions... Metafiction more than other modes of transfiction is conscious of its own fictivity, and, in contrast to the interpretative novel, which operates with the aesthetic asspumtions of verisimilitude, exults over its own fictiousness, which it uses as the very terms of its narrative ontology - it is a ‘mask which points to itself’ (zie The metafictional muse. [Onder redactie van] L. McCaffery. London 1982, p. 5).

Maar dit onmiddellijk terzijde.

Wanneer een onafhankelijk kritisch avontuur als dat van de heer Bosboom tot gepubliceerde en gesubsidieerde nonsens leidt (zowel de provincie Gelderland als de gemeente Nijmegen hebben steun verleend) moet er echter gesproken worden. Er wordt de laatste jaren gedebatteerd over wat de ‘taken’ zijn van het ‘universitair letterenbedrijf’ in onze ‘multi-culturele wereld’. Een van die taken lijkt mij in ieder geval ook: ageren tegen studies als deze, en treuren over de bomen en gemeenschapsgelden die aan Bosbooms avontuur zijn geofferd. Nil inultum remanebit.

De heer Bosboom had, zoals Heraclites onderwezen heeft, bij de details moeten beginnen (‘Men who wish to know about the world must learn it in its particular details’; Diels 35; vertaling G. Davenport). Het nut van een dergelijk bescheiden begin - dat, als je geluk hebt, perspectieven biedt - hoop ik althans in de Prefatie van deze verschrikkelijke bespreking te hebben aangetoond (met dank aan Marco Goud).

Ben Peperkamp