Vooys. Jaargang 13

Het ruisen van Rachels rokje.

‘Charlotte Mutsaers, Rachels rokje. Amsterdam, Meulenhof, 1994. f 39,90.

In de essaybundel Kersebloed vraagt Charlotte Mutsaers zich af waarom de Nederlandse poëzie wit is. Niet de kaders, de meeuwen of de sneeuw bleken de boosdoeners, maar de Nederlandse Melkunie schuilde hierachter. Deze onthulling school op de zijkant van een pak melk: ‘De lekkerste melk is Neerlands vers’. Reden voor Mutsaers om ervoor te pleiten: ‘Dichters van Nederland, drinkt bloed!’

Sinds dit jaar levert Charlotte Mutsaers een tweemaandelijkse bijdrage aan het tijdschrift Tirade. De eerste aflevering van de reeks opent met de uitnodiging mee te gaan spoorzoeken. Mutsaers ziet niet langer het wit van het vers, het is nu groen dat haar in het oog springt, het groen van dennenaalden:

Zoals een hoerenloper, ook als hij eens een keertje niet hoerenloopt maar bijvoorbeeld boodschappen doet of zijn tuintje

[p. 65]

wiedt, altijd en overal rooie lampjes ziet opflitsen en niet alleen voor zijn geestesoog, zo word ík om de haverklap, zelfs als ik aan het schrijven ben, zelfs als ik lees, verrast door de straalkracht van een dennenaald. Dat is geen optisch bedrog. Waar ik me ook bevind, wat ik ook aan het doen ben, op de gekste momenten springt de werkelijkheid op eeuwig-groen en kan ik oversteken.

De speurtocht naar de den in de literatuur vangt aan. Margriet de Moor, Herman Melville, Daniil Charms en natuurlijk Armando duiken op.

Het boek waaraan ìk bij het woord den direct denk is Rachels rokje van Charlotte Mutsaers zelf. Dit mag geen verwondering wekken, in het hierboven gegeven citaat staat immers ‘zelfs als ik aan het schrijven ben’. Ik wil met deze voorbeelden laten zien dat de samenhang binnen Mutsaers' literaire oeuvre groot is, in Rachels rokje wordt zelfs herhaaldelijk gewezen op de samenhang van alles:

Het leven zelf is al raadselachtig genoeg. Vanwege de overbekende chaos? Welnee, dat is het hem nu juist. Hoe vaak moet ik dat nu nog herhalen. Er is geen chaos mam, geen enkele, heus niet, men doet maar alsof. Wat het leven zo onbegrijpelijk maakt is de samenhang van alles.

Het dennenaalden, -takken en -bomen motief in Rachels rokje is te herleiden tot ‘Douglas’. Een ‘douglas’ is een naaldboom, maar bovendien is Douglas de naam van Rachels grote liefde.

Rachels rokje wordt vanuit details opgebouwd: alle dennenaalden die door de roman heen zwerven (en de associaties die daar mee gepaard gaan: veel episodes spelen zich rond kerst - de dennetijd bij uitstek - af) vormen een samenhang. Het hele boek is doordesemd met Douglas, zoals ook Rachels gedachten daarmee gevuld worden. Niet alleen ‘douglas’ wordt in zijn letterlijke betekenis gebruikt, ook de achternaam ‘Distelvink’ vindt in het boek letterlijke naamgenoten. De distelvink op een schilderij van de achttiende-eeuwse schilder Cornelis Donkerspaen en in de roman Madame Bovary van Flaubert komen plotseling aan het licht. Vóór Rachels verliefdheid waren deze distelvinken haar niet opgevallen, nu springen ze haar in het oog. Zoals de hoerenloper die overal rooie lichtjes blijft zien.

Rachel Stottermaus wordt op bijna dertienjarige leeftijd overvallen door een coup de foudre: als een blikseminslag treft haar de verliefdheid voor haar leraar Douglas Distelvink. Het voornemen hem haar liefde te verklaren loopt op niets uit.

Dertig jaar later ontmoeten Rachel en Distelvink (die zich inmiddels ingenieur Rokriem laat noemen) elkaar plotseling weer ‘in het geweld van een aanstormend spitsuur,’ ergens op een vluchtheuvel in Amsterdam. De bliksem slaat opnieuw in. Nieuwe ontmoetingen volgen langzaam, Rachel en Rokriem komen steeds dichter tot elkaar. Maar de bliksem - die net als de dennenaalden door de hele roman heen aanwezig is - doet zich weer gelden wanneer Rokriem plotseling ‘als door de bliksem getroffen’ sterft.

De hoofdstukken van Rachels rokje worden aangeduid met ‘plooi’: de lezer blijkt behalve een boek ook een kledingstuk in handen te hebben. Het rokje is een metafoor voor het leven van Rachel, de verschillende plooien (ervaringen, zo men wil) worden bijeen gehouden door Douglas Distelvink, alias Rokriem. De grote samenhang binnen het boek laat zich ook hier zien. Distelvink is rokriem op alle denkbare wijzen: letterlijk in zijn bijnaam, functioneel als structurerend middel dat de ‘plooien’ bijeen houdt, en wezenlijk eenmaal in de vorm van een ‘levende ceintuur’: ‘Als hij bij haar taille is beland, plant hij zijn vingertoppen midden op haar ruggegraat en laat zijn duimen vlug naar voren wandelen. “Voel je dat?” fluistert hij, “ik kom maar een paar centimetertjes te kort, bijna had je een levende ceintuur!”’ De manier waarop hier met betekenissen en functies van woorden wordt gespeeld is exemplarisch voor het hele boek.

‘De mens is onbeschrijflijk onbeschrijfbaar. Evenals het dier. Evenals het romanpersonage. Evenals het naakte bestaan. Maar gelukkig draagt hij een rokje.’ Dit staat in de ‘Wandeling Vooraf’, voordat Rachels rokje werkelijk begint.

In ‘Plooi Zesentwintig’ wordt een uiteenzetting gegeven over de rok, in de vorm van een vraag/antwoord dialoog.

Vraag: Waartoe zijn wij op aarde?
Antwoord: Om een passend rokje te dragen en er weer uit te stappen als de tijd daar is.
Vraag: Een passend rokje, hoe maakt men dat?
Antwoord: Neem twee van je allergrootste gaten en verbind die

[p. 66]

door een weefsel. Erin stappen. Aansnoeren. Goed luisteren naar de plooien van je hersenen. En wegcirkelen. De tijd doet de rest.

De samenhang van de rokplooien wordt in deze dialoog benadrukt, hij wordt veroorzaakt door de persoon die er in zit. ‘Twee van je allergrootste gaten’ wijst op de tijd voor en na je leven. Het rokje is dat wat daartussen zit. Maar de samenhang laat zich niet aanwijzen. ‘Nee, die laat zich alleen nawijzen. Maar wie goed luistert zal hem kunnen horen: het froufrou, de zo ten onrechte verguisde ruis.’ Het veelvuldig voorkomen van bepaalde motieven (dennenaalden, rokjes, bliksems, kreeften) in verschillende hoedanigheden en in verschillende contexten is de hier bedoelde ruis die er inderdaad voor zorgt dat alles uiteindelijk met elkaar gaat samenhangen: ogenschijnlijk irrelevante gegevens blijken vorm te geven aan het verhaal en aan de samenhang daarbinnen. Betekenissen uit verschillende contexten klinken mee in het nieuwe gebruik. Dit gebruik van intertextualiteit is ook herkenbaar in de vele verwijzingen naar andere literatuur, auteurs en levens van bekende personen. Flaubert en Madame Bovary, Kleist, Benjamin Franklin (de uitvinder van de bliksemafleider), Louis Hémon, Breton en Nadja, Isadora Duncan, Rilke en Barthes zijn nog maar enkele van de vele verwijzingen.

Taal speelt een belangrijke rol in Rachels rokje. Wanneer de lezer even mocht vergeten met een fictief verhaal te maken te hebben dan treedt de verteller op om hem er expliciet op te wijzen met een artificiële geschiedenis te maken te hebben, die door de auteur nog geschreven moet worden. Het is de verteller die structureert, die de samenhang in het verhaal heeft aangebracht en die er verantwoordelijk voor is hoe de geschiedenis zich ontwikkelt. Op de macht van de schrijvende verteller wordt in Rachels Rokje herhaaldelijk gewezen. Dat deze verteller de voorkeur geeft aan lintjes aan een rokje, boven een rode draad er door heen verklaart de fragmentarische opbouw van de roman.

Het boek opent met het gedicht ‘Jeugd’ van Marina Tsvetajeva, gevolgd door ‘Wandeling vooraf’. Daarna komen de 37 plooien van ‘Rachels rokje’, een ‘Skatsjok’ (term uit de Russische volksmuziek die duidt op een plotselinge omslag van majeur naar mineur) en tot slot ‘Rachels rokje revisited’, bestaande uit zeven sessies.

De opeenvolgende hoofdstukken geven geen chronologisch verslag van de geschiedenis, de geschiedenis van Rachels rokje is nauwelijks na te vertellen. Er zijn enkele ‘intermezzo's’ over verschillende onderwerpen ingelast die slechts zijdelings iets over het verhaal lijken te zeggen. Een zo'n ‘intermezzo’ is ‘Plooi Dertien’ waarin verslag wordt gedaan van een bezoek van Frau Bormann met haar twee kinderen aan Frau Pothast, de maîtresse van Himmler. De oorlog is bijna afgelopen. Frau Pothast verwent haar gasten met de vertoning van de heel bizondere, unieke collectie van Himmler: meubelen gemaakt van mensenbotten, een uitgave van Mein Kampf gebonden in 100% menselijke Rückenhaut. Frau Bormann en de kinderen zijn geschokt en weten niet hoe snel ze zich uit de voeten moeten maken. Dit verhaal lijkt op zich weinig met dat van Rachel van doen te hebben, toch duiken parallellen op verschillende plaatsen in het boek op: zoon Martin Bormann getuigt vele jaren na de oorlog voor het eerst van zijn liefde voor zijn ‘foute’ vader, wat door zijn omgeving niet wordt geaccepteerd. Ook Rachel heeft te kampen met medemensen die over haar vader het ‘fout’-vonnis hebben uitgeroepen. Haar liefde voor hem steekt ze echter onder geen stoel of bank. Door het boek heen zijn verwijzingen naar de oorlog opgenomen, ook het hedendaags fascisme wordt met het noemen van het Vlaams Blok vermeld. De oorlog blijkt zich aan Rachels rok geklampt te hebben, weliswaar niet als rode draad, maar als een lintje. In de oorlog werd Rachels geliefde vader vermoord, daarna nam haar leven een andere wending. Geen wonder dat die oorlog zich laat zien op haar rokje. ‘Goed’ en ‘fout’ zijn termen die in Rachels rokje worden geproblematiseerd en gethematiseerd.

Het deel ‘Rachels rokje revisited’ bestaat uit verschillende sessies waarin de verteller wordt ondervraagd. Er wordt gezocht naar een schuldige die er moet zijn, ‘waarom ruist het anders?’

De verteller spreekt uit naam van Rachel Stottermaus. Namen zijn taalbouwsels en dus in Rachels rokje beladen: ‘Je naam daar moet je van houden, anders word je kansarm in de liefde. Wat schuilt er dan in 's hemelsnaam in een naam? Alles. En dat is precies zoveel als de drager ervan bij elkaar fantaseert in zijn eigen brein.’ Er wordt ingegaan op Bretons Nadja: ‘dat is de naam die ze voor zichzelf heeft bedacht omdat Nadja het begin van het Russische woord hoop bevat en “vooral”, naar ze zelf zegt, “omdat het er al-

[p. 67]

leen maar een begin van is.”’ De verteller voegt daar even later aan toe: ‘hoop, ook beginnende, doet leven. Wraak, dat staat buiten kijf, doet dat niet. Daarom kun je veel beter een kiem van Russische hoop in je naam dragen dan een lexicaal tot wasdom gekomen Duitse wraak.’ Wraak is in het Duits Rache. Het is duidelijk waarop hier gezinspeeld wordt. Maar behalve Rache draagt Rachel Stottermaus ‘letterlijk een zware takkenbos in zich om’. Takkenbos is een ander woord voor ‘mutsaard’, en hiermee duikt Mutsaers op in Rachel. Rachel Stottermaus blijkt een anagram van Charlotte Mutsaers.

Tijdens het verhoor wordt er meer duidelijk over de vriendschap tussen Rachel en Douglas, zoals die was vlak voor Douglas' dood. Het kon niet langer tussen hen, zo vertelde Douglas aan Rachel, en daarom moest zij hem uit haar hoofd zetten. ‘Je zult me in jezelf om moeten brengen,’ zegt hij letterlijk. Het is nu de taak van de verteller dit probleem op te lossen, maar dat blijkt niet eenvoudig:

Had Rokriem niet ín Rachels hoofd vorm gekregen? En als Douglas daar niet tegen kon, lag het dan niet voor de hand dat ík zou maken dat hij daar weer uit verdween? Het probleem was alleen dat ik niet wist hoe ik het aan moest pakken. Douglas kon dat nu wel willen, maar ik was ervan overtuigd dat ik Rokriem nooit in Rachel om zou kunnen brengen zonder dat zij daarmee zelf voorgoed verdween. Die twee waren zo verweven als wat. Dat maakte me radeloos. Maar toen kwam de dood in eigen persoon zich ermee bemoeien en diende zich aan. Ik zeg niet dat hij helemaal niet als geroepen kwam, ik zeg ook niet dat ik niet heel eventjes heb moeten denken aan een deus ex machina, wat doet het er ook toe. Hij kwam, hij zag en nam ze allebei mee. Eén kreet en weg waren ze. En nu zitten ze dan in mijn hoofd, samen, klaar voor de rit.

Daarmee eindigt het verhaal van Rachel. Want mocht de verteller eens van mening zijn dat wat niet gebeurt ook niet voorbij kan gaan ‘met geen mogelijkheid, zodat je altijd kunt blijven hopen en fantaseren, je leven lang’, aan die waan komt een einde met het besef dat het wel degelijk voorbij gaat. ‘Juist toen ik het benoemen kon sloop het mijn leven uit.’ Met het schrijven van dit prachtige boek is de geschiedenis van Rachel voorbij en is het terug te vinden in de klerenkast van de literatuur. Steeds wanneer het daar uit wordt gehaald en opnieuw wordt bekeken vallen er andere plooien, lintjes en draadjes op. Rachels rokje is een boek dat vooral moet worden herlezen.

Annemarie van den Berg