Vooys. Jaargang 12

Autonomie en engagement

Els Andringa en Sietse Wiersma (red.), ‘Behandel de paarden met zachtheid.’ Moderne Europese poëzie tussen autonomie en engagement. Garant, f 35,90

‘Ce n'est point avec des idées, mon cher Degas, que l'on fait des vers. C'est avec des mots.’ Aan het woord is de Franse symbolist Stéphane Mallarmé die aan de adressant van deze poëticale zinsnede, de schilder Edgar Degas, zijn voortdurende drang uit zich te ontdoen van de werkelijkheid, deze ‘hontes de la réalité’. Met velen van zijn artistieke tijdgenoten uit de late 19e eeuw deelde Mallarmé een afkeer van de bourgeois samenleving hetgeen bij hem leidde tot een artistiek-aristocratische afwijzing van de realiteit en tot een zoeken naar het Absolute in de van alle inhoudelijke elementen gezuiverde poëzie. Kunst komt zo in de plaats van leven en werkelijkheid, poëzie wordt het enige middel tot zingeving van het bestaan. Het zoeken naar een ideële wereld buiten de realiteit van alledag, naar de poëzie als incarnatie van het absolute waarin de Schoonheid zich kan verwezenlijken, is het hoogste dichterlijk streven. ‘Ik zeg: “een bloem!” en dan stijgt muzikaal het pure idee “bloem” op, zoals deze in geen enkele ruiker aanwezig is.’

Met zijn sterk ontwikkelde vormbewustzijn en de nadruk die hij legde op de zelfstandigheid van de taalconstructie kan Mallarmé worden beschouwd als grondlegger van de poésie pure, de autonome poëzie, waarin het woord buiten het alledaagse discours wordt geplaatst en de kunst wordt uitgeroepen tot onafhankelijk domein dat buiten het leven en de realiteit staat. In de poëtische taal is het woord dan niet drager van een communicatieve boodschap, maar een zelfstandig, autonoom, ‘muzikaal’ element. Wat Mallarmé dan ook voorstond was het zuiveren van poëzie van wezensvreemde elementen, en ‘wezensvreemd’ was in zijn ogen alles wat buiten het autonoom talige stond. Poëzie diende niet langer te refereren aan of te reageren op de werkelijkheid en diende evenmin de directe weergave van de ziel des dichters te zijn. Geen ‘individuele expressie van een individuele emotie’ maar een wereld in woorden. Een met veel technisch vakmanschap vervaardigde en op zichzelf staande taalconstructie waarin het onzegbare door suggestie tot uitdrukking kon komen. Voor Mallarmé was het autonome gedicht tegelijk Alles en Niets, en in dit Niets moest het zijn poëtische grond vinden. Wanneer Mallarmé spreekt over ‘le double état de la parole’ is dat om de poëtische taal te scheiden van de verwijzende omgangstaal. De nadruk die de Franse symbolist legde op poëzie als autonome taalconstructie en de verwerping die dit impliceerde van de expressieve en mimetische functie van het gedicht, liggen aan de basis van de modernistische ont-persoonlijkingspoëtica die in de moderne poëzie zo'n belangrijke rol heeft gespeeld. Poëzie wordt niet gezien als een weergave van de externe realiteit of als de spontane weergave van de zieleroerselen van de dichter. Eliots beroemde poëticale credo ‘poetry is not a turning loose of emotion, but an escape from emotion’ heeft zijn wortels in Mallarmés stelling ‘l'oeuvre pure implique la disparation élocutaire du poète’. Poëzie kan weliswaar emoties oproepen, maar is nadrukkelijk geen mentale blauwdruk van de emoties van de dichter.

De laat-19e-eeuwse tendens waarin de autonomie van literatuur steeds sterker wordt benadrukt heeft in de Europese poëziegeschiedenis van de laatste honderd jaar belangrijke sporen nagelaten. Niet enkel de poésie pure van de Franse symbolisten maar ook de ‘zuivere lyriek’ van Paul van Ostaijen en het ‘absolute gedicht’ van Gottfried Benn kunnen met hun nadruk op de poëzieautonomie en ont-persoonlijking binnen deze internationale ontwikkelingslijn geplaatst worden.

[p. 255]

Eind 1993 verscheen het zesde boek uit de serie Literatuur in veelvoud onder de uitnodigende en op het eerste gezicht raadselachtige titel ‘Behandel de paarden met zachtheid’. Moderne Europese poëzie tussen autonomie en engagement, waarin 23 Nederlandse literatuurwetenschappers en letterkundigen hun licht laten schijnen op 23 verschillende gedichten uit de Europese literatuur van de laatste honderd jaar. De redacteuren van de bundel stellen zich tot doel hoofdlijnen in de poëzie van na circa 1880 zichtbaar te maken zonder een vooropgezette etikettering door stromingen als symbolisme, expressionisme, surrealisme enzovoort. Dit laatste kan worden toegejuicht, aangezien dergelijke etiketten in de interpretatieve praktijk vaak eerder verwarrend werken dan verhelderend. De diverse auteurs van de opstellen zijn er dan ook in geslaagd de begripsproblematiek met betrekking tot perioden en stromingen te omzeilen en de etiketten slechts daar te gebruiken waar ze verhelderend werken in verband met de diachrone ‘hoofdlijnen’ die in de opstellen belicht worden.

De complexe relatie tussen taal/poëzie en werkelijkheid zien de samenstellers van het boek als de kernkwestie in de moderne poëzie en poëtica. ‘In de moderne Europese lyriek is de taal van het woord en werkelijkheid vooral expressie van autonomie en engagement’, stelt Sytze Wiersma in zijn inleidende hoofdstuk. De geselecteerde gedichten worden in de bundel op diverse wijzen gesitueerd tussen de polen ‘woord’ en ‘werkelijkheid’ waardoor een tweetal tendensen in de poëzie van na 1880 onderscheiden wordt. Enerzijds is daar de poëtische traditie die inzet bij de Franse dichter Mallarmé en waarin de nadruk op de autonomie van taal en gedicht ligt. In zijn toelichting op het gedicht ‘La Cheveluré’ van Mallarmé (het openingsopstel van het boek) gaat Maarten van Buuren in op enkele essentiële technieken die de dichter aanwendde en waaruit indirect zijn verwerping van de referentiële en expressieve taalfuncties ten bate van de autonomie van taal en poëzie blijkt. Seriële metaforiek, de autonome metafoor en diverse ‘verticale’ relaties tussen verwante semantische velden en woordgroepen vormen de basis voor een harmonie op het zuiver talige plan. Het gedicht kan niet betrokken worden op een bepaalde voorstelbare werkelijkheid, de woorden verwijzen slechts naar elkaar. Behalve het gedicht van Mallarmé worden ook gedichten van onder meer Paul van Ostaijen en Gottfried Benn in het kader van de poëzie-autonomie geplaatst. De modernistisch-autonomistische poëtica, zo blijkt uit het boek, heeft voor een belangrijk deel het gezicht van de 20e-eeuwse poëzie bepaald. Zoverschillende dichters als Mallarmé, Van Ostaijen en Benn hebben aan het absolute gedicht het grootste belang en de hoogste waarde toegekend. De magie van het woord en de kracht van de taal waren voor hen veelal de belangrijkste zingeving van het bestaan. Naast de ontwikkeling van de moderne poëzie als ‘gang naar de literatuur-autonomie’, de eerste poëticaal-thematische hoofdlijn die de samenstellers onderscheiden, wordt een tweede tendens zichtbaar gemaakt, waarin het gedicht op enigerlei wijze refereert aan buiten-talige, persoonlijke of historisch-culturele omstandigheden. Poëzie die in meer referentieel-mimetisch kader staat en betrokken is op de werkelijkheid. Zo ziet Sytze Wiersma het communicatieve als een wezenlijk aspect van de poëzie van Ida Gerhardt en behandelt hij de thematiek van ‘een confrontatie met de omringende wereld’ aan de hand van de drie ‘Ultima Thule’-gedichten uit Gerhardts oeuvre.

Nu is poëzie natuurlijk ‘per definitie’ een bijzondere vorm van taalgebruik en vraagt het gedicht in eerste instantie aandacht voor zichzelf als talig produkt. Toch is een zuiver tekstuele benadering van poëzie in de loop van de tijd onbevredigend gebleken. Het structuralisme waarin de aandacht volledig gericht was op de literaire tekst als autonoom object en de context waarin literatuur zich bewoog werd genegeerd, is inmiddels verlaten. Immers, eind jaren '70 raakte ook in Nederland de literatuurwetenschap doordrongen van het feit dat literatuur in diverse contexten fungeerde. Na de periode van het structuralisme, dat zich in Nederland vooral manifesteerde in het tijdschrift Merlyn (1962-1965) zette de literatuurwetenschap de sluizen van de context open. De grotere aandacht voor contextualiteit en referentialiteit betekende een enorme verruiming van onderzoeksterrein. Het besef groeide dat de literaire tekst niet los staat van schrijver en wereld, maar er onlosmakelijk mee verbonden is. Ideologiekritiek, poëtica-onderzoek en feministische literatuurkri-

[p. 256]

tiek deden hun intrede en opnieuw ging de aandacht uit naar de impliciete en expliciete relaties tussen literatuur en historisch-maatschappelijke alsmede persoonlijke omstandigheden. De bundel van Andringa en Wiersma is een typisch produkt van dit ‘post-structuralisme’.

De diverse medewerkers hebben in hun beschouwingen aandacht geschonken aan de historische actualiteit waarin gedichten ontstonden en ook aan de opvattingen van de dichter over aard en wezen van poëzie. De gedichten van onder anderen Mallarmé, Van Ostaijen en Benn worden dan ook hoofdzakelijk beschouwd vanuit een autonomistische optiek waarbij de buiten-literaire context een ondergeschikte rol speelt, zoals deze ook voor de dichters zelf als irrelevant of als van secundair belang werd geacht. Thijs Pollmann behandelt daarentegen een gedicht van Gorter in het licht van diens wending naar het socialistisch engagement en ook hij doet daarmee recht aan de context waarin het werk ontstond. De nadrukkelijke aandacht die de diverse beschouwers hebben voor de context waarin de gedichten geplaatst kunnen worden heeft geleid tot een boeiende en gevarieerde verzameling opstellen. Niet alleen wordt er door deze post-structuralistische invalshoek recht gedaan aan de poëzie-opvattingen van dichters in kwestie, maar ook wordt op die manier inzicht gegeven in de veelsoortige relaties die poëzie kan onderhouden met de buiten-talige, maatschappelijke of persoonlijke werkelijkheid. De samenstellers zijn er dan ook in geslaagd de ‘hoofdlijnen uit de poëzie van de laatste honderd jaar’ zichtbaar te maken zonder te vervallen in een simplificerende verdeling van gedichten onder kopjes ‘autonomie’ en ‘engagement’. Juist door het aantrekken van diverse poëziebeschouwers die allen hun visie op de moderne poëzie hebben gegeven aan de hand van een gedicht, is inzicht gegeven in de diversiteit van invullingen die moderne dichters hebben gegeven aan de plaats van poëzie in het brede krachtveld tussen autonomie en engagement, tussen taal en werkelijkheid.

De bundel opent met een inleidend hoofdstuk van Sietse Wiersma waarin hij poogt de grote thematische lijn van de geselecteerde en volgens de samenstellers representatieve gedichten uiteen te zetten. In deze vlootschouw passeren alle 23 gedichten kort de revue en wordt in grote lijnen de thematiek van ‘autonomie’ en ‘engagement’ uiteengezet. Daarnaast gaat Wiersma kort in op een belangrijk thema dat deels buiten de twee geschetste lijnen staat, maar dat zeer zeker een van de boeiendste thema's van de moderne poëzie vormt: de wijze waarop een gedicht refereert aan de literaire traditie. In zijn opstel over ‘Canto I’ van Ezra Pound gaat Hugo Houtgast vooral in op Pounds actieve omgang met de klassiek-mythologische literatuur van Homerus. Pounds geloof in de eeuwigheidswaarde van kunstwerken en de culturele continuïteit worden door Houtgast in verband gebracht met de moreel-didactische intenties van Pound, zijn verweer tegen de domheid en egoïsme van de moderne mens.

Intussen schiet de inleiding van Wiersma zijn doel mijns inziens voorbij. Het geheel is dermate summier dat de lezer die nog niet bekend is met de te behandelen gedichten spoedig vastloopt in de stortvloed van typeringen en interpretaties die het zicht op de ontwikkelingslijnen dreigen te ontnemen. Het inleidende hoofdstuk kan dan ook het best als nawoord gelezen worden, waarbij het zal opvallen dat de aspecten die Wiersma aanstipt met betrekking tot bepaalde gedichten vaak andere zijn dan die welke de auteur van het relevante opstel uitgewerkt heeft. Het boek als geheel maakt een coherente indruk. De opstellen die elk één, en in een enkel geval twee gedichten behandelen zijn qua structuur uniform. Elk opstel opent met het te behandelen gedicht in de oorspronkelijke taal. Daar waar het een niet-Nederlandstalig gedicht betreft is gezorgd voor een vertaling.

Niet voor niets noemde de dichter J.C. Bloem het vertalen van verzen ‘de moeilijkste aller kunsten’. Dit neemt niet weg dat in een aantal gevallen, met name daar waar geen bestaande vertaling voorhanden was, de beschouwers zelf voor een Nederlandse ‘hertaling’ gezorgd hebben, hetgeen tot bewonderenswaardige resultaten heeft geleid. En wat belangrijker is, een vertaling van een gedicht kan de lezer attent maken op aspecten die hij in de originele tekst wellicht over het hoofd ziet. Verrassend is de bijdrage van Fabian Stolk die het gedicht ‘Beau Lieu’ van Gerrit Achterberg in het Engels vertaalde en aan de hand daarvan toont hoe het hertaalde gedicht voor de interpreet als eye-opener kan fungeren.

Aansluitend op het gedicht en de (eventuele)

[p. 257]

vertaling volgt een korte bio- en bibliografische inleiding die als kader dient voor het te behandelen werk, waarna het centrale gedeelte van de opstellen, de beschouwing van en de toelichting op het betreffende gedicht volgt. Ieder opstel sluit af met een uitstekend verzorgde becommentarieerde bibliografie van secundaire literatuur die de geïnteresseerde lezer verder kan helpen. Behalve door de gelijkvormigheid van de opstellen wordt de coherentie van het boek bewerkstelligd door de vele interne verwijzingen naar andere bijdragen.

Gelijkvormigheid in opzet impliceert echter geenszins gelijksoortigheid van invalshoek. De diverse beschouwers hebben op verschillende wijzen laten zien hoe gedichten zich bevinden in het brede veld tussen autonomie en engagement. Op diverse wijzen worden de houdingen die dichters aannemen ten aanzien van taal, werkelijkheid en literaire traditie zichtbaar gemaakt. Het vooropgezette standpunt dat de geselecteerde gedichten op enigerlei wijze ingaan op de thematiek van autonomie en engagement, lijkt mij juist mits men ‘engagement’ opvat in de brede zin, als ‘betrokken met de wereld buiten het gedicht’, zoals de samenstellers ook doen. Uiteraard bevinden de meeste gedichten zich tussen de polen ‘autonomie’ en ‘engagement’, zoals bijvoorbeeld de schitterende ‘Romance sónambuló’ van Frederico Garciá Lorca dat op suggestieve wijze aan een bepaalde persoonlijke gebeurtenis lijkt te refereren, maar waarin uiteindelijk toch het talige en de poëtische vorm centraal staan waaruit geen ‘intrige’ gedestilleerd kan worden. Het geldt voor het beroemde gedicht ‘Todesfugé’ van Paul Celan. De literaire kritiek heeft over het algemeen in dit gedicht vooral ‘post-Auschwitz-poëzie’ willen zien, waarin de verschrikkingen van de Holocaust verbeeld werden. In zijn bijdrage laat Christoph Sauer zien dat exclusieve aandacht voor de referenties aan de historische realiteit het gedicht onderbelichten en dat de poëtische vormgeving van de tekst, alsmede Celans gebruiken, verbrokkelen en fragmenteren van de Duitse taal, onlosmakelijk met de onderliggende thematiek en het engagement in menselijke zin verbonden zijn.

Poëzie tussen taal en wereld, tussen autonomie en engagement. In zijn behandeling van Martinus Nijhoffs sonnet ‘De vogels’ laat Wiljan van den Akker aan de hand van de tekstgeschiedenis van dit gedicht zien hoe de modernist Nijhoff een poëticaal sonnet dat ontsproot uit zijn autonomistische poëzie-opvatting van de jaren '20, omwerkte tot een sonnet dat expliciet refereert aan een sociaal-politieke actualiteit: het Jordaanoproer van juli 1934. Nijhoff die in de jaren '20 de autonome status van de poëzie benadrukte en verdedigde, gaat zich, wanneer in de loop van de jaren '30 de verwarrende sociale en politieke actualiteit zich opdringen, rekenschap geven van zijn positie in de maatschappij. Het sonnet ‘De vogels’ waarin de poëticale overweging werd vervangen door expliciete aandacht voor de beroerde positie van de werkeloze in de jaren '30, geeft, aldus Van den Akker, uiting aan Nijhoffs wending naar de wereld: van autonomie naar engagement zouden we kunnen zeggen. De evidente invloed van historische processen op de poëzie wordt ook aangetoond door Arthur Langeveld in zijn opstel over het gedicht ‘Behandel de paarden met zachtheid’ van Vladimir Majakovski. Langeveld laat zien hoe de Russische dichter een oriëntatie en commentaar op de actuele werkelijkheid, het sociaal en economisch ontredderde Rusland in de hongerwinter van 1917, laat samengaan met concentratie op de poëtische vorm. Sociale deernis wordt geuit in een klank- en verstechnisch onconventioneel gedicht waarin neologismen, bijzondere a-grammaticale syntaxis en opvallende klankrijke rijmschema's de aandacht trekken naar de taalconstructie op zich. Het is juist deze poëtische vormgeving die het gedicht tot een emotionele en fascinerende referentie aan de realiteit maakt.

De thematiek van autonomie en engagement, zoals door de samenstellers geformuleerd, blijkt een adequate sleutel tot inzicht in de belangrijkste thematische ontwikkelingen binnen de Europese poëzie van de moderne tijd. Door de multi-perspectivistische opzet van het boek en de nadrukkelijke contextgerichtheid wordt beter recht gedaan aan de complexiteit van de moderne lyriek. Het boek heeft in zekere zin een inleidend karakter en is dan ook voor een wat breder publiek van geïnteresseerden geschreven. Dit neemt niet weg dat de samenstellers er mijns inziens beter aan hadden gedaan 10 à 12 in plaats van 23 opstellen te bundelen. De beschouwingen zijn veelal erg summier waardoor ruimte voor diepgang helaas nogal eens ontbreekt. Desalniettemin beschikken we over een

[p. 258]

waardevol boek dat bijdraagt tot een verhoogd inzicht in belangrijke ontwikkelingen binnen de moderne poëzie vanuit een boeiend contextgericht perspectief.

Matthijs Sanders