Vooys. Jaargang 12

[p. 249]

recensies
Holland goes America

Mel van Etteren, Imagining America. Dutch youth and its sense of place. Tilburg University Press, f 42,50

Begin vorig jaar was de Tilburgse cultuursocioloog Mel van Elteren voor een gastlezing in Utrecht. Voor de zaal stond een vlot ogende veertiger, die niet alleen een zeer onderhoudend betoog hield, maar bovendien enthousiast een cassetterecorder bediende om zijn verhaal te illustreren. Zijn gehoor werd zo een uur lang beziggehouden met de hoogtepunten uit de popmuziek van de jaren '60. De lezing was een voorproefje van het later te verschijnen boek. Recentelijk was het dan zover. Onder de titel Imagining America. Dutch youth and its sense of place onderzoekt Van Elteren de receptie van Amerikaanse massacultuur, in het bijzonder van popmuziek, door Nederlandse jongeren. Jammer genoeg zonder begeleidend cassettebandje.

Van Elteren stoort zich in hoge mate aan clichés over amerikanisering. Hij begint zijn boek dan ook met het corrigeren van het stereotype beeld van de alles overspoelende, platvloerse, commerciële Amerikaanse massacultuur. Hij geeft een bijzonder verhelderend, gedifferentieerd beeld van het verschijnsel. Hij laat zien dat er verschillende niveaus van amerikanisering zijn. Het onpersoonlijker worden van de politiek, hamburgerrestaurants en managementtechnieken zijn weliswaar allemaal uit de VS afkomstig, maar daarom nog niet als een en hetzelfde verschijnsel te beschouwen. Bovendien is het begrip amerikanisering evenmin op wereldwijde schaal toepasbaar. Omdat het ervan afhangt wat de ontvanger ermee doet, en überhaupt hoe het uitgezondene ontvangen wordt, is het zinnig onderscheid te maken tussen bijvoorbeeld Britse, Franse en Nederlandse amerikanisering. Voorts merkt Van Elteren op dat de receptie van ‘Amerika’ niet in alle naoorlogse jaren hetzelfde was. Zo werd Amerika in de jaren '60 veel selectiever gewaardeerd dan vlak na de oorlog en kreeg het ‘andere’, ‘alternatievé’ Amerika veel aandacht. Paradoxaal genoeg beschouwden navolgers van het alternatieve Amerika zich als anti-Amerikaans. Waarschijnlijk was dit meer anti-establishment. Hoe het ook zij, de Amerikaanse cultuur is geen monoliet. Ook de wisselwerking met Europa bevestigt dit. Amerikaanse cultuur die naar het oude continent komt is voor een deel ook het produkt van interactie met Europa.

In de jaren '50 speelde de Amerikaanse invloed een cruciale rol bij de overgang van een produktie-cultuur naar een consumptiecultuur. Bij de geweldige transformatie die zich toen voordeed (massaproduktie, stijgende welvaart, industrialisering, urbanisatie) liet de Amerikaanse invloed zich ook nadrukkelijk op cultureel gebied gelden via consumptiegoederen, film, muziek, televisie en reclame. Hiervoor is wel de negatieve term cocakolonisatie toegepast, maar die laat onverlet dat het van Amerika uitgaande imago sterk appelleerde aan ‘jong-zijn’ en moderniteit.

Net als in het Verenigd Koninkrijk, waren het in Nederland de jongeren uit de arbeidersklasse die zich het eerste aangesproken voelden door ‘Amerika’. De associaties van eerlijkheid, vrijheid, gelijkheid, plezier maken, mannelijkheid en het goede leven stonden in scherp contrast met de in Nederland overheersende traditionele waarden en normen. Het waren vooral de zogenaamde nozems die zich vanaf 1955 identificeerden met dit beeld dat onder andere gerepresenteerd werd door filmhelden als Marlon Brando, James Dean, Elvis Presley. Op straat droegen zij hun mannelijkheid en vrijheid nadrukkelijk uit, vaak tot ergernis van het publiek dat zich stoorde aan het ‘nutteloze gehang’ van de jeugd.

Een andere subcultuur van jongeren was die van de ‘pleiners’. Oppervlakkig bezien waren zij tegen de Amerikaanse massacultuur en oriënteerden zich daarom op de ‘hogere’ Franse cultuur, in het bijzonder het existentialisme, chansons en jazzmuziek. Maar in Nederland was het existentialisme vooral in combinatie met de meer expressieve Amerikaanse beatnik-cultuur invloedrijk. En ook jazz had oorspronkelijk vrij weinig met Frankrijk te maken. Zowel nozems als pleiners wilden ontsnappen aan het saaie dagelijks leven, de autoriteit en het conformisme van school en gezin.

Jongerenbladen als Tuney Tunes, Muziek Express en Twen/Taboe speelden een belangrijke rol in de nieuwe jeugdcultuur. Zij propageerden de nieuwe lifestyle van de jongeren gericht op consumptie en

[p. 250]

het ‘on the road’ zijn. ‘The American way of life’ was het goede leven dat bovendien materieel voor het grijpen leek te liggen.

De constituerende factor van de jongerencultuur was echter popmuziek, volgens Van Elteren. De rock-'n-roll bereikte Nederland niet in pure vorm, maar via Engeland, waar popmuziek het culturele symbool van de arbeidersjeugd was geworden. Haar aantrekkingskracht zat vooral in het beeld van ‘Amerikaans-zijn’, de American Dream, symbool van welvaart en vitaliteit. Popmuziek bood de mogelijkheid te ontsnappen uit het hier en nu. Uit verschillende elementen die de Amerikaanse massacultuur te bieden had konden jongeren een eigen leefwereld creëren, een subcultuur als houvast in een wereld van afnemende zekerheden. De hedendaagse rapmuziek is hiervan een recente uitingsvorm. Zeker voor de nozems was de rock-'n-roll een uitlaatklep voor verveling, niet vanwege de teksten, maar door de connotaties met de VS als model voor consumentengedrag. Dit gedrag ging recht in tegen de overheersende gedachte dat vrije tijd nuttig moest worden besteed.

Toch bleef in de jaren '50, en deels ook in de jaren '60, het levenslied nog zeer populair. Calvinisme, conformisme en verzuiling bleken stevige drempels tegen het binnendringen van popmuziek, terwijl het aanvankelijk geringe aanbod en de relatief lage lonen (tot 1963) evenmin zorgden voor brede verspreiding. Maar terwijl de ouderen van ‘Trees heeft een Canadees’ en ‘Het Boemeltje van Purmerend’ genoten, luisterden jongeren naar de radioprogramma's van de Amerikaanse bases in West-Duitsland en Radio Luxemburg. De invloed op de vorming van zoiets als een Nederlandse, autochtone rocktraditie bleef echter tot 1965 beperkt. Eigenlijk is alleen de hit ‘Kom van dat dak af’ van Peter Koelewijn (1959) noemenswaardig.

De eerste rock-'n-rollers waren de zogenaamde Indorockers (Tielman Brothers, Blue Diamonds), voornamelijk afkomstig uit de Indische gemeenschap van Den Haag. De Indorockers hebben eigenlijk alleen covers geproduceerd en hun invloed bleef dan ook beperkt. Ze verdwenen van het toneel met de opkomst van de Britse Merseybeat (vooral The Beatles) vanaf 1963. Dit jaar wordt door Van Elteren bestempeld als het jaar van de doorbraak van de jongeren. Niet alleen op muzikaal gebied was er sprake van een doorbraak met het ontstaan van de ‘Nederbeat’ (Golden Earrings, The Motions, Q 65, Shocking Blue), de opkomst van Radio Veronica en het jongerenmagazine Hitweek, 1965 was ook het oprichtingsjaar van Provo, dat vooral de aandacht trok met de uit Amerika overgewaaide happenings. Rond de tweede helft van 1966 verschoof de aandacht van Engeland, waar geen echte creatieve impulsen meer vandaan kwamen, naar de VS zelf. Vooral de ‘zwarte’ elementen in de Amerikaanse pop trokken steeds meer jongeren aan. Onder invloed van de gebeurtenissen in Vietnam ontstond er sterke aandacht voor het alternatieve Amerika, vertegenwoordigd in de urbane folkmuziek van Bob Dylan en in Westcoastrock. Het is paradoxaal dat juist zij die Amerika politiek zo scherp veroordeelden, een bepaalde ‘authenticiteit’ zochten in datzelfde Amerika. Datzelfde? Nee, in het ‘alternatieve’ Amerika van de hippies. Dit illustreert een centraal punt in Van Elterens boek, namelijk dat iedereen uit Amerika kan halen wat hij wil, iedereen kan als het ware zijn ‘eigen’ imaginaire Amerika importeren. Deze selectiviteit maakt volgens Van Elteren de notie van een globalisering en homogenisering van de cultuur tamelijk zinloos. Niet alleen wordt zij overal waar zij komt selectief geabsorbeerd, maar ondergaat zij ook veranderingen. Dit noemt Van Elteren met een linguïstische term ‘creolisering’. Een van de aardigste voorbeelden is de Limburgse popgroep Rowwen Hèze, die Amerikaanse invloeden vermengt met een regionale muziekstijl.

Van Elteren geeft een interessante analyse van het verschijnsel amerikanisering en pleit nadrukkelijk voor een gedifferentieerde benadering daarvan. Vooral mensen die Amerikaanse ‘massacultuur’ hooghartig afwijzen is het aan te raden de nuanceringen van Van Elteren ter kennis te nemen. Het zwaartepunt legt hij bij de popmuziek, waarvan de ontwikkeling volgens hem een spiegel is van maatschappelijke veranderingen en de verandering van lifestyles. Popmuziek knoopte aan bij, en versterkte een informaliseringsproces dat al gaande was.

Fascinerend is vooral de ambivalentie die Van Elteren laat zien ten aanzien van Amerika. Een soort haat-liefdeverhouding die zeker in de jaren '60 opmerkelijk was, toen felle afwijzing van de VS gepaard ging met idealisering.

Maar is dit boek in zijn geheel genomen nu op-

[p. 251]

zienbarend? Nou, nee. Van Elteren laat nergens overtuigend zien hoé popmuziek werkt. Hij komt niet veel verder dan dat het bepalend is voor de vorming van groepsidentiteiten, met enkele vage noties van gemeenschappelijkheid, een eigen plaats, iets om naar te verlangen. Niet echt een doorbraak. Ronduit storend is het feit dat Van Elteren nauwelijks origineel is. Hij ontleent vrijwel alles aan anderen, zelfs tot de titel van zijn boek toe. Wat hij schrijft over Indorockers mag hij ook zichzelf aanrekenen: ‘Very typical for Indorock is that the description of its style concerns influences, not original compositions [...]. Indorock's own compositions are very scarce and often resembled existing hits. The starting-points of such a composition mostly came from elsewhere; a few notes picked up here, a line there’. Wat overigens niet wegneemt dat Van Elteren een zeer leesbaar, informatief boek heeft geschreven.

Oene van der Wal