Vooys. Jaargang 12

Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen

Rosemarie Buikema en Anneke Smelik (red.), Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen. Coutinho 1993, f 34,50 en: Rosi Braidotti (red.), Een beeld van een vrouw. De visualisering van het vrouwelijke in een postmoderne cultuur. Kok Agora 1993, f 29,90.

Onlangs verschenen Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen onder redactie van Rosemarie Buikema en Anneke Smelik en Een beeld van een vrouw onder redactie van Rosi Braidotti. Alledrie de redactrices zijn verbonden aan de vakgroep Vrouwenstudies Letteren uit Utrecht, maar aan beide bundels werkten wetenschapsters mee uit heel Nederland (aan Een beeld ook twee Amerikanen). De twee boeken geven samen een goede introductie in en een overzicht van het probleemgebied waar vrouwenstudies zich op dit moment mee bezighoudt.

Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen is vooral geschreven met het oog op de onderwijssituatie. Het boek moet het onderwijs geven in de vrouwenstudies aan de universiteit vergemakkelijken, maar is geschikt voor iedereen, studerend of werkzaam op het gebied van cultuurstudies, die wil weten waar vrouwenstudies zich mee bezighoudt. De bundel kwam tot stand naar aanleiding van de cursus ‘Inleiding vrouwenstudies letteren’ die nu al een paar jaar aan studenten in Utrecht wordt gegeven. Behalve als inleiding is het boek bedoeld als een aanzet tot verder onderzoek.

Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen bestaat uit twee delen. In deel 1 geven acht wetenschapsters een overzicht van de stand van zaken in feministisch onderzoek in een bepaald vakgebied. Aan de orde komen geschiedschrijving, literatuurwetenschap, taalkunde, populaire cultuur, filmkunde, theaterwetenschap, kunstgeschiedenis en muziekwetenschap. De hoofdstukken werden elk geschreven door iemand die op het betreffende terrein werkzaam is. In deel 2 wordt een aantal theoretische velden waarop vrouwenstudies bijzonder actief is verder behandeld: de zwarte kritiek, de semiotiek en psycho-analyse. In beide delen staat bij elk hoofdstuk een toegelicht literatuur-

[p. 183]

overzicht, achterin het boek staan een woordenlijst en een uitgebreide bibliografie.

In de inleiding delen de redactrices de ontwikkeling van de feministische cultuurstudie in in drie fasen: gelijkheid, verschil en deconstructie. Deze fasen volgen elkaar in ontstaan historisch op, maar bestaan vandaag alledrie nog steeds naast elkaar. Het gelijkheidsdenken gaat ervan uit dat mannen en vrouwen gelijk zijn en dezelfde capaciteiten hebben. Het onderzoek is gericht op het opheffen van de maatschappelijke en culturele ongelijkheid tussen mannen en vrouwen die er toch bestaat. Een groot deel van dit onderzoek is gericht op het herwaarderen van bijvoorbeeld vrouwelijke auteurs of kunstenaars uit het verleden die door de mannelijke cultuurgeschiedschrijving vergeten zijn. Hierdoor komen schrijfsters als Djuna Barnes of kunstenaressen als Judith Leijster onder de aandacht. Daarnaast houden gelijkheidsdenksters zich bezig met seksismekritiek: het onderzoeken van seksistische vrouwbeelden in het werk van mannen.

Het verschil-denken hecht vooral waarde aan het verschil tussen mannen en vrouwen. Volgens hen moet niet worden benadrukt dat vrouwen ‘gewoon’ net zo zijn als mannen, maar is het juist het vrouwelijke dat benadrukt moet worden en erkenning moet krijgen in de cultuur. Zo zouden er bijvoorbeeld typische vrouwentradities bestaan. In Nederland heeft Maaike Meijer geschreven over de eigen traditie van de vrouwenliteratuur en Ria Lemaire over vrouwelijke volksliteratuur in de Middeleeuwen. Daarnaast leidde het verschildenken tot de ‘Ecriture feminine’; hiertoe wordt een aantal vrouwelijke schrijfsters en filosofes gerekend (onder anderen: Irigaray, Cixous, Wittig en Duras) die zich vooral bezighouden met het vrouwelijke, dat in onze cultuur het verzwegene en onderdrukte zou zijn, een stem te geven.

Het deconstructie-denken haalt zijn inspiratie vooral uit het werk van Derrida. Het gaat ervan uit dat de binaire oppositie man/vrouw gedeconstrueerd kan worden. Daarnaast gaat het er in navolging van Lacan van uit dat het autonome, cartesiaanse subject een illusie is en werkt het met een gedecentreerd subject dat in taal wordt geconstrueerd.

De driedeling gelijkheid/verschil/deconstructie komt in elk hoofdstuk naar voren. Vanuit deze driedeling wordt de lezer geïntroduceerd in de discussies die binnen een bepaald vakgebied heersen. In al deze vakgebieden zijn er bepaalde vragen die steeds terugkomen, bijvoorbeeld: hebben vrouwen een eigen geschiedenis of traditie; lezen en bekijken vrouwen culturele teksten anders dan mannen; hoe wordt vrouwelijkheid door bepaalde teksten geconstrueerd; hoe werkt identificatie; hoe werken canoniseringsprocessen.

In de loop van het boek wordt duidelijk hoeveel eenheid er in het vrouwenstudies-onderzoek zit. Er is een grote mate van overlapping in de verschillende vakgebieden; discussies die over populaire cultuur gevoerd worden, keren terug in de filmtheorie, door de verworvenheden van de filmtheorie krijgt de narratologie een nieuwe impuls enzovoort.

Misschien wel als gevolg van de marginale positie binnen de Nederlandse Universiteit is vrouwenstudies altijd erg internationaal georiënteerd geweest. Hierdoor werken internationale ontwikkelingen over het algemeen sneller door dan in andere vakgroepen. De geschiedenis van vrouwenstudies loopt dan ook voor een heel groot deel parallel aan de internationale ontwikkelingen in de cultuurwetenschappen: van tekstimmanente kritiek op basis van een mimetische tekstopvatting (bijvoorbeeld: deze teksten laten niet een realistisch beeld van de vrouw zien); via reader-response georiënteerde opvattingen (bijvoorbeeld: vrouwen blijken anders naar cultuur te kijken dan mannen) tot poststructuralistisch onderzoek naar de gender-construerende werking van tekst. Deze laatste benadering is vooral aanwezig in de artikelen in Een beeld van een vrouw.

De kwaliteit van de hoofdstukken verschilt. De hoofdstukken over literatuurwetenschap, geschiedenis, populaire cultuur en filmkunde vond ik zeer boeiend; die over muziek- en theaterwetenschap een stuk minder. De reden hiervoor is dat sommige disciplines nog geen lange traditie hebben op het gebied van vrouwenstudies. Meestal hangt dit samen met de aard van het vakgebied. Vrouwenstudies is erg poststructuralistisch georiënteerd en dergelijke ideeën zijn niet overal even geaccepteerd. Vooral de theater- en muziekwetenschap en in mindere mate kunstgeschiedenis zijn erg conservatief van aard en nieuwe ideeen

[p. 184]

dringen daar over het algemeen pas langzaam door.

In het tweede gedeelte van het boek staan de hoofdstukken over zwarte kritiek, semiotiek en psychoanalyse. Deze volgorde werkt goed. Normaal gesproken worden de algemene, theoretisch-methodische hoofdstukken in het eerste gedeelte geplaatst en bevat het tweede gedeelte van een boek de ‘toepassing’ van de theorie. Door deze volgorde om te draaien wordt de theorie minder autoritair en is de relevantie van bepaalde theoretische reflecties meteen duidelijk.

Ook in het tweede gedeelte wordt de structuur gelijkheid/verschil/deconstructie gehandhaafd, maar het werkt hier minder goed dan in het eerste gedeelte. Om de bundel verder eenheid te geven wordt in elk hoofdstuk aandacht besteed aan het boek of de film The color purple. Dit had niet gehoeven; het boek kent al eenheid genoeg.

De keuze om semiotiek en psychoanalyse aparte aandacht te geven is logisch omdat deze in de meeste disciplines een grote rol spelen. Ook het hoofdstuk over zwarte kritiek is gerechtvaardigd. (‘Zwart’ verwijst hier niet naar een huidskleur, maar naar een etnische positie.) De discussie over ras is internationaal gezien hoogst actueel en een groot gedeelte van de meest interessante cultuurkritiek van dit moment komt uit de hoek van postkoloniale critici.

Wat mij betreft was er ook een hoofdstuk over mannelijkheid in het tweede gedeelte van het boek opgenomen. Feministisch onderzoek naar mannelijkheid wordt in Nederland nauwelijks gedaan, maar in het buitenland is het sterk in opkomst. Recentelijk publiceerden twee van de meest gevierde feministische theoretica's, Silverman en Modleski, beiden een boek over mannen en mannelijkheid (respectievelijk Male subjectivity at the margins en Feminism without women).

Wat feministische cultuurkritiek op kan leveren is te zien in de bundel Een beeld van een vrouw. In dit boek staan artikelen van uiteenlopende aard over de representatie van het vrouwelijke in cultuuruitingen in onze postmoderne samenleving. In de bundel komen de voordelen van de interdisciplinariteit van vrouwenstudies goed naar voren. In de bundel worden cultuuruitingen besproken waar normaal gesproken niet zoveel academische aandacht voor is: de videoclip, reclame, dagboeken, journalistiek. Deze genres worden door traditionele cultuurwetenschappers niet zo interessant gevonden omdat het niet als Kunst wordt beschouwd en er volgens hun opinie geen geïntendeerde, diepere ideeën in zitten die de cultuurwetenschapper er ‘uit’ kan halen. Vanuit het perspectief van vrouwenstudies zijn deze genres wel interessant.

De aanrader uit deze bundel is, wat mij betreft, het artikel ‘Carousel der seksen’ van Anneke Smelik. Dit artikel is gebaseerd op de bekende lezing over gender-benders die Smelik samen met Braidotti gaf. De gender-benders zijn popsterren als Madonna, Annie Lennox, Grace Jones, Boy George en David Bowie, die in hun uiterlijke presentatie lijken op de andere sekse.

De gender-benders presenteren genderidentiteit als een constructie; als een masker dat in principe iedereen op kan doen. In haar artikel onderzoekt Smelik de potentieel subversieve werking van gender-bending in een aantal videoclips van Madonna en andere vrouwelijk popsterren. Vervolgens vraagt ze zich af wat voor verschillen er bestaan tussen deze vrouwelijke gender-benders en mannelijke gender-benders als Prince.

Zowel Een beeld van een vrouw als Vrouwenstudies in de cultuurwetenschappen heb ik geboeid gelezen. Ik denk dat deze boeken voor iedere cultuurwetenschapper van belang zijn, ook voor degenen die zich niet rechtstreeks met vrouwenstudies bezighouden.

Yasco Horsman