Vooys. Jaargang 12

Kan de intellectueel tekens geven?

Anton van der Lem, Johan Huizinga; leven en werk in beelden & documenten. Wereldbibliotheek, f 49,50.

‘Ik heb niet de minste lust, over de oorlog te schrijven. Mijn hoofdsentiment blijft een stijgende walging, en met leedwezen zie ik de Duitschers aan alle kanten winnen. Mochten wij er toch tot het eind toe buiten blijven! Gelukkig obsedeert het mij niet in die mate, dat ik het niet kwijt kan worden. Ja, ik denk veel liever en met meer vrede aan mijn eigen groot gemis dan aan deze ellende. 't Is alleen heel moeilijk, om in deze tijden rustig aan historische colleges te werken, nu de grondslagen van je historisch bewustzijn gerameid worden’, schrijft Johan Huizinga in 1914 aan zijn broer Jacob. Johan Huizinga zou niet lang daarop hoogleraar in Leiden worden. Een klein lichtpuntje in een moeilijke tijd, aangezien hij kort daarvoor zijn vrouw had verloren en met vijf kinderen alleen achterbleef.

In een prachtig uitgegeven ‘biografie’ geeft Anton van der Lem een beeld van het leven van Johan Huizinga. Beginnend bij zijn jeugd in Groningen en eindigend bij de dood van Huizinga op 1 februari 1945 in het dorp De Steeg waar hij, vanwege een verordening van de Duitsers, in ballingschap verbleef.

Johan Huizinga werd op 7 december 1872 geboren. Op tweejarige leeftijd verloor hij zijn moeder, twee jaar later hertrouwde zijn vader met Harmanna Margaretha de Cock. Ondanks dit moeilijke begin was Huizinga's jeugd buitengewoon saai. Er werd niet aan sport gedaan, de schoolperiode ging veel te gemakkelijk en een goed bewijs dat Huizinga een wel erg vroegrijp knaapje was, is het door Van der Lem opgenomen verlanglijstje voor sinterklaas en de elfde verjaardag. De eerste wens op de verlanglijst is: ‘Een boek. (liever niet van Verne maar van Van Balen)’. Dan volgen er een viertal wensen waaronder een horloge en de bosatlas ‘van de geheele aarde’. De zesde wens is wederom een ‘boek (liever net van Verne maar van Maryatt)’. Tot slot wordt onder N.B. om ‘lekkers’ gevraagd. Na de lagere-schoolperiode gaat Huizinga naar het Stedelijk Gymnasium, waar al snel blijkt dat hij ‘verreweg de knapste’ is. Een verwachting die net verloochend zou worden. Zo

[p. 180]

moest hem bij de geschiedenislessen het zwijgen worden opgelegd, opdat de andere klasgenootjes ook een keer antwoord konden geven. Elk schooljaar bleek Huizinga de beste te zijn en de redevoeringen die hij hield wanneer hij weer een prijs voor intelligentie in ontvangst nam, werden in het Latijn of Grieks gehouden. Van enige losbandigheid buiten de schooltijd was ook al geen sprake. Bij feestjes thuis gedroeg hij zich voorbeeldig: ‘Over de wijze waarop Johan zich ook daarbij gehouden had, waren de ouders bijzonder voldaan.’

De ‘biografie’ is grotendeels chronologisch opgebouwd, maar gelukkig wordt de chronologie niet al te strak vastgehouden. Van der Lem besteedt ook veel aandacht aan verschillende briefwisselingen, geeft een kort beeld van de werken van Huizinga en de reacties op deze werken. Behalve aandacht voor afzonderlijke werken, is er ruimte voor verschillende thematische uitweidingen. Deze structuur komt zowel de leesbaarheid als het informatiegehalte ten goede. Daaraan dragen ook de opgenomen teksten uit het Huizinga-archief bij, die niet in het Verzameld werk te vinden zijn. Veel ruimte is er voor foto's, die een mooi beeld geven van de tijd en het elitaire milieu waarin Huizinga leefde. De foto waarop Huizinga met zijn verloofde Mary Vincentia Schorer in een onschuldig grasland vertoeft, is een prachtig staaltje van braafheid.

Verrassend zijn de in deze ‘biografie’ opgenomen tekeningen van de hand van Huizinga. Tijdens zijn studententijd bestond de ontgroening voor het corps voor Huizinga uit niet meer dan wat sneltekeningen maken. Enerzijds is dit irritant: Huizinga, altijd het beste jongetje van de klas, deed nooit aan sport, hield zijn redevoeringen op de middelbare school in het Latijn en Grieks; hem hadden ze misschien best wat harder kunnen aanpakken. Anderzijds, wanneer je ziet hoe knap en vaak ook grappig de tekeningen zijn, is er begrip op te brengen voor de keuze van de ontgroeners.

Naast de archiefteksten (waaronder bijvoorbeeld collegedictaten), de foto's en de tekeningen, zijn ook vele versjes opgenomen: over de verhuizing, sinterklaas, voor het slapengaan et cetera. Dat is een wat minder gelukkige keuze: een of twee van die versjes geven een aardig beeld van een onbekende kant van Huizinga, maar voor de grote hoeveelheid die in deze ‘biografie’ is opgenomen zijn geen goede redenen te bedenken. Volledigheid kan het doel niet geweest zijn, want dat is, getuige de bescheiden titel, niet de pretentie. Van der Lem noemt zijn werk geen biografie, al voldoet het werk grotendeels aan de criteria die daar in het algemeen voor gelden.

In hoeverre er aandacht besteed moet worden aan ‘irrelevante zaken’, is een probleem waarop elke biograaf stuit. Behalve de vele versjes zijn er ook ellenlange beschrijvingen over het uiterlijk van Huizinga waarvan het nut betwijfeld kan worden: ‘Hij had bruine ogen en donkerblonde haren. Zijn fris ogend gezicht deed hem jonger lijken dan hij was, en zijn hospita in Leipzig had zijn blozende rode wangen geroemd’ waarna de baard, snor en het afscheren van deze haaroverschotten behandeld worden. Ook het paragraafje ‘Vrije tijd’ geeft niet veel boeiends: ‘'s Avonds las Huizinga, thuisgekomen van een “omgewandeld grachtje”, voor het naar bed gaan nog altijd een sprookje van Andersen, al dronk hij er nu een flesje bier bij.’ Zulk soort zinnen passen eerder in een kinderboekje over Beertje Bombazijn: ‘'s Zaterdags een stukje worst, met een biertje voor de dorst’, maar niet in een ‘biografie’ over Huizinga. Dit soort beschrijvingen wekken bij mij de indruk dat Van der Lem soms te weinig afstand van zijn held houdt.

Johan Huizinga was de zoon van een voormalig doopsgezinde vader. Op eigen verzoek ontving hij in maart 1891 de doop. Die keuze is bepalend geweest voor zijn werk. Niet zozeer omdat Huizinga geschiedbeschrijving van uit een doopsgezinde invalshoek zou uitoefenen, maar wel omdat een op het geloof gebaseerde ethiek zijn houding jegens de kunst bepaalde. Zo wees hij Multatuli af omdat deze niet ethisch zou zijn, en later werden ook de Tachtigers en J.K. Huysmans om die reden veroordeeld. Ook zijn redactiewerk voor De gids werd beïnvloed door zijn ethische inslag. Dit resulteerde onder andere tot het afwijzen van gedichten van Marsman.

Vaak is gewezen op de invloed die Huysmans met Là-bas gehad zou hebben op Herfsttij der middeleeuwen en In de schaduwen van morgen. Anton van der Lem ontkent dat er sprake is van directe invloed. De decadent Huysmans geeft ‘gloedvolle’ beschrijvingen zonder daaruit enige ethische of morele consequenties te trekken. Hoewel er mis-

[p. 181]

schien bij Huizinga een ‘vergelijkbare glued’ aan te wijzen is, staat bij hem wel degelijk steeds een ethische houding voorop. Van der Lem geeft dan ook aan de lezer de volgende, kort maar krachtige boodschap mee: ‘Af, al gij decadenten ... die in Herfsttij der middeleeuwen de navolging van vreemde romanciers wilt zien.’

In 1935 schreef Huizinga In de schaduwen van morgen, waarin hij uiteen zet op welke grondvoorwaarden een cultuur zijns inziens gebaseerd dient te zijn. Zeer belangrijk is daarbij de ethiek, die voor hem een cruciale ijkmaat bleef: ‘Men zal altijd het eene als gewenschte eigenschap, het andere als ongewenschte aanmerken. Hierbij is op te merken, dat de algemeene qualificatie als hooge of lage cultuur tenslotte in den diepsten grond schijnt bepaald te worden niet door den intellectueelen, noch door den aesthetischen graadmeter, maar door den ethischen en den spiritueelen. Een cultuur kan hoog heeten, al brengt zij geen techniek of geen bouwkunst voort, maar niet, als zij de barmhartigheid mist.’ Behalve een hoog ethisch gehalte behoort tot de wezenskenmerken van een cultuur dat er sprake is van streven, naar het ideaal van de gemeenschap en ook naar beheersing van de natuur.

De cultuurcrisis van de jaren '30 wordt door Huizinga beschreven aan de hand van andere cultuurcrises, in de hoop de cultuurcrisis van de jaren '30 te verklaren op basis van de geschiedenis. Huizinga concludeert dat uit vele oude culturen nieuwe voortkwamen. Daarin gaat hij voor een groot deel mee in het doemscenario van Spengler, maar het fatalistische van Spengler wijst hij af. De cultuurcrisis van het interbellum is naar de mening van Huizinga erger dan voorgaande cultuurcrises omdat de verloochening en vervaging van ethische normen verder gevorderd is. Huizinga spreekt van een ‘onzedelijke autonomie van de Staat, die een bedreiging vormt voor de Westerse beschaving’. Het is niet zozeer de intellectuele verzwakking die noopt tot zorgen, maar de verdwenen zedelijkheid en de ‘volstrekt onverantwoordelijke massa-actie’ die een bedreiging voor de samenleving met zich meedragen.

Dit alles is een duidelijke stellingname. De oplossing die Huizinga biedt, is dan ook gebaseerd op een ethisch reveil. In het laatste hoofdstuk van In de schaduwen van morgen met de veelzeggende titel ‘Katharsis’ komt Huizinga met de volgende oplossing: ‘Tot de geestelijke clearing, die de tijd behoeft, zal een nieuwe askese noodig zijn. De dragers van een gezuiverde cultuur zullen moeten zijn als pas ontwaakten in een vroegen morgen.’

Wellicht ideeënrijk, maar weinig daadkrachtig zijn zij die in de vroege morgen ontwaken. Daadkrachtiger was Huizinga dan ook in zijn handelen en individuele keuzen. Gedurende het interbellum was Huizinga voor een lange periode werkzaam aan de Universiteit van Leiden, waar hij te maken kreeg met de gevolgen van het nationaal-socialisme. Zo maakte hij kennis met Johann von Leers, gedurende een conferentie ten behoeve van internationale studentencontacten. Elke universiteit had een afgevaardigde gestuurd, uit Duitsland was de afgevaardigde echter een nationaal-socialistische auteur van het ministerie van Propaganda. Deze Von Leers bleek de auteur te zijn van een antisemitische brochure. Huizinga, die de voorzitter van deze conferentie was, wees Von Leers de deur met de mededeling ‘U heeft toch een geweten’. Na deze verwijdering liepen de vertalingen van het werk van Huizinga in Duitsland vertraging op. Deze verwijdering had, behalve dat de vertalingen van het werk van Huizinga in Duitsland werden bemoeilijkt, nog een nasleep.

In hetzelfde jaar (1933) zegt Huizinga ook de al 35 jaar bestaande vriendschap met André Jolles op, die op 1 mei 1933 lid geworden was van de NSDAP. Na een vergeefse poging om Jolles ervan te overtuigen dat hij een verkeerde politieke keuze had gemaakt, beëindigde Huizinga de vriendschap.

In 1942 wordt de aanwezigheid van de Duitsers op de Leidse universiteit duidelijk merkbaar. De hoogleraar R. Kranenburg wordt op 20 maart ontslagen omdat hij in zijn vakgebied te weinig aandacht geschonken zou hebben aan de verordeningen van de Duitse bezetter. Bemoeienis met interne universitaire zaken kon niet getolereerd worden. Samen met zesenvijftig docenten en hoogleraren diende Huizinga zijn ontslag in. Tweeëntwintig deelnemers, onder wie Huizinga, kregen dit ontslag spoedig. Niet lang na dit ontslag werd hij met negen andere hoogleraren gearresteerd. Na een steeds nijpender wordende gezondheid en wellicht dankzij druk uit het buitenland,

[p. 182]

kon Huizinga naar huis. Echter, niet naar Leiden, maar naar een buitenverblijf in Gelderland, De Steeg.

Het motto dat Van der Lem meegeeft voor een toekomstige, uitgebreidere studie over Huizinga en de cultuur van zijn tijd is treffend: ‘Wij komen nooit uit de dilemma's en altijd weer dringt zich onmiddellijk de tegenspraak op.’ Het is dit dilemma dat de geschriften van Huizinga kenmerkt, echter niet zijn keuzen wanneer het om individuele ervaringen gaat: Jolles, Von Leers en ontslag. Van der Lem beschrijft uitgebreid de individuele ervaringen van Huizinga met het nationaal-socialisme, maar gaat niet in op de consequenties die Huizinga al dan niet wil trekken uit zijn geschriften. Misschien had het aan te dragen materiaal in deze ‘biografie’ op deze aspecten meer kunnen ingaan. De vraag blijft waarom een intellectueel als Huizinga blijft hangen in het dilemma van de keuze.

Voor eenzelfde dilemma stonden contemporaine letterkundigen zoals bijvoorbeeld Ter Braak en Du Perron. De enige keuze die zij in hun geschriften maken, is voor het individualisme. Er waren wel pogingen tot het oprichten van bijvoorbeeld de N.I.C. (Nederlandse Individualistische Centrale) of de Anti-kul-Club, maar verder dan nooit verwezenlijkte concepten is het niet gekomen.

J. de Kadt wil meer daadkracht zien en meent dat de intellectuelen niet voor cultuur noch voor vrijheid kiezen, maar voor deftigheid: ‘Men kan de bestaande partijen veroordelen, men kan zich verzetten tegen de bestaande volksbewegingen maar men zal dienen te begrijpen dat ook de cultuur alleen kan zegevieren als ze zich tot massapartij weet te constitueren, als ze een volksbeweging weet te bezielen. Alleen de verouderde deftigheid kan zich cultuuridealen veroorloven van het salon- en clubtype.’

Het motto dat Van der Lem suggereert voor verder onderzoek naar Huizinga en de cultuur van zijn tijd, is zeer zeker terecht en interessant, maar dan wel met de nodige kritische distantie. Immers, zoals Hermans aangeeft: ‘Men kan zich, als het erom gaat zich rekenschap van voortschrijdend bederf te geven, niet behelpen met retoriek over stilstand, verrotting of kanker.’

Toef Jaeger