Vooys. Jaargang 12

[p. 173]

recensies
De concurrentiegevoeligheid van lezen

Gerbert Kraaykamp, Over lezen gesproken. Een studie naar sociale differentiatie in leesgedrag. Thesis Publishers, 1993. f 35,-

Zeg me wat u leest en ik zal u zeggen wie u bent - wie heeft nooit onder dat motto steelse blikken geworpen in de boekenkast van vrienden? Waarschijnlijk heeft u altijd gedacht dat oprechte belangstelling u daartoe dreef, maar Gerbert Kraaykamp onthult in zijn dissertatie over leesgedrag onze werkelijke motivatie: we inspecteren de boekenkasten van onze vrienden en bekenden uit behoefte aan gedragsbevestiging, hunkerend naar conformering aan rondom ons heersende groepsnormen over lezen. En u, lezer van dit literaire tijdschrift - weet u dat u zich met het ter hand nemen van deze Vooys laat kennen als een literaire snob? Het zijn niet de enige conclusies in deze studie die de argeloze lezer zich soms wat betrapt doen voelen; Kraaykamp prikt en passant wat populaire mythen rond lezen door. Ook voor de niet-socioloog is Over lezen gesproken daarom interessant.

De lezer moet zich eerst door tientallen bladzijden theoretisch gemanoeuvreer heenwerken voordat de eerste interessante conclusies zich aandienen. Kraaykamp wil nogal wat: object van onderzoek is ‘het lezerspubliek’, waarmee praktisch de hele Nederlandse bevolking aangeduid kan worden. Iedereen leest immers, maar iedereen leest wat anders: voor elke leesvoorkeur zijn er teksten voorhanden, van Leni Saris en Maarten 't Hart tot Conrad en Friedrich Nietzsche. Deze verschillen in leesvoorkeur, intuïtief meteen te benoemen als low-brow en high-brow, probeert Kraaykamp te verklaren uit verschillen naar sociale achtergronden die binnen het leespubliek bestaan.

Dat dit niet eenvoudig is laat zich raden. Door lezen op te vatten als een vorm van cultuurdeelname scherpt Kraaykamp z'n probleemstelling verder aan. Hij splitst zijn thesis op basis van die theorie in drie deelstellingen: lezen kost tijd, lezen betekent het verwerken van complexe informatie en lezen is een vorm van sociaal gedrag. De lezer die voor complexe tekstsoorten kiest zal dus, zo is zijn hypothese, over veel en weinig versnipperde tijd beschikken en hij of zij zal cultureel competent zijn. Het kiezen van leesvoer van een bepaald niveau zal bovendien mede gebeuren op grond van het sociale prestige dat de tekst bezit.

Kraaykamp toetst deze hypotheses aan een indrukwekkende hoeveelheid data: hij ondervroeg Utrechtenaren op straat over hun leesgedrag, organiseerde een telefonische en een schriftelijke enquête en maakte gebruik van de resultaten van een door het Sociaal en Cultureel Planbureau opgezet tijdsbestedingsonderzoek. De analyse hiervan beslaat een flink deel van de studie en levert, naast de grote hoeveelheid voor de hand liggende conclusies die empirisch onderzoek nu eenmaal eigen is, veel aardigs op.

Dat mensen met een hoge culturele competentie (onder andere af te leiden uit opleidingsniveau en cognitieve capaciteiten) voor complexere teksten kiezen is een van de minder opzienbarende, conclusies, maar dat juist het genoten literatuuronderwijs op de middelbare school daar een grote rol in speelt, is wèl verrassend: klagen de meeste mensen immers niet over de funeste invloed die juist het verplicht titels lezen op hun latere leesgewoonten heeft gehad? Toch zijn degenen die veel literatuuronderwijs hebben genoten ook lezers van de meer complexe tekstuele uitingen, en bouwt men door een gericht lees- en literatuuronderwijs een grotere culturele bedrevenheid op. Wat dat betreft kan deze studie een steun in de rug zijn voor diegenen die blijven pleiten voor gedegen literatuuronderwijs - het behoudt, zo laat Kraaykamp zien, voor het literaire lezen zijn heilzame invloed tijdens het gehele verdere leven.

Opleiding, culturele competentie en onderwijs zijn nog voor de hand liggende factoren bij het verklaren van verschillen in leesniveau. Dat de factor ‘sociaal prestige’ van even grote invloed is op de keuzes die men op leesgebied maakt als de culturele bedrevenheid is onthullender. Bij sociale differentiatie naar leesniveau spelen sociale aspecten een heel belangrijke rol.

De keuze voor een tekst is, zo stelt Kraaykamp, een vorm van op anderen afgestemd gedrag. Door keuze voor een bepaald leesniveau profileert de lezer zich als lid van een specifieke maatschappelijke groep en hengelt daarmee naar goedkeuring en waardering van medegroepsleden. Opleiding en status van vrienden zijn hierin van groot belang, meer zelfs nog dan die van de partner. Om geac-

[p. 174]

cepteerd te worden then je de voorkeur te geven aan boeken die in de eigen sociale groep aanvaard en gewoon zijn - waarbij het dus belangrijker is om in het sociale netwerk gebruikelijke leesstof te kiezen, dan exclusieve of onconventionele boeken. Nu is lezen een solitaire activiteit, maar iedereen kan zijn eigen leesgedrag afmeten aan dat van anderen tijdens de gesprekken over literatuur die op verjaardagen gevoerd worden, het veelvuldig citeren van literatoren en de steelse blikken in boekenkasten waar we het zoëven over gehad hebben.

Naast erg conformistisch in hun leesgedrag blijken lezers bovendien buitengewone snobs. Om aanzien te verwerven wil men zich van (sociaal) lager geplaatsten onderscheiden door een prestigieuze en exclusieve voorkeur op het gebied van lezen. Het prestige van boeken (over deze methode later meer) meet Kraaykamp of aan hun kwaliteit en onconventionaliteit. Lezers die veel waarde toekennen aan lezen, proberen door het lezen van prestigieuze boeken hun status te versterken. Opvallend is overigens dat vooral vrouwelijke lezers zeer ‘normatief gemotiveerd’ zijn ten aanzien van lezen. Nuttige aanraders voor de statusjagers onder u zijn Ulysses van Joyce, het werk van Nietzsche, Salinger, en (verrassend) Blaman, terwijl het lezen van opiniebladen en literaire tijdschriften als Vooys ook buitengewoon statusbevestigend is. Ook voor het streven naar sociaal aanzien geldt overigens dat het een belangrijker factor is in de keuze voor teksten dan de individuele competentie.

Een aardige paragraaf in Over lezen gesproken gaat in op de invloed die de televisie heeft op het leesgedrag van de Nederlanders. Vanouds een heet hangijzer, dit onderwerp. Ontelbare discussies zijn al gevoerd over de vraag of de televisie inderdaad een funeste invloed heeft op ons leesgedrag, zoals de tegenstanders van de treurbuis zo graag proberen aan te tonen. Vooral jongeren lezen steeds minder, zo somberde Joop van Zijl recentelijk nog op het journaal. Kraaykamp geeft een duidelijk antwoord: de televisie vormt een klein gevaar voor het lezen, maar het lezen is een gevaarlijke concurrent voor het televisiekijken! Elk uur per week méér dat we aan het boekenlezen besteden, betekent tweeëneenhalf uur minder televisiekijken. Een uur meer kijken gaat echter ten koste van maar vijf minuten leestijd. De ruimte in het tijdsbudget dat we aan lezen toebedelen is blijkbaar onaantastbaarder dan de televisietijd.

Tot zover Kraaykamps analyses. Ondanks de versnippering die een gevolg is van de splitsing in deelhypothesen geeft dit gedeelte van het proefschrift een aardig antwoord op de centrale stelling.

Opvallend is echter het aantal bladzijden dat Kraaykamp aan z'n operationaliseringen besteedt. Men hoeft geen socioloog te zijn om hierbij lont te ruiken en inderdaad: elk onderzoek kent z'n bottleneck en die van Over lezen gesproken zit hier. Om hypothesen te kunnen toetsen zijn meetbare gegevens nodig. Tijdsdruk is meetbaar, culturele competentie, afgelezen aan opleidingsfactoren, ook - maar hoe meet je een tekst? Zijn kwaliteit, complexiteit en onconventionaliteit van een tekst überhaupt wel in cijfers uit te drukken?

Met die vraag werden de medewerkers van de letterenfaculteiten van de Universiteiten van Utrecht en Amsterdam en van enkele bibliotheken geconfronteerd toen Kraaykamp ze benaderde met het verzoek een serie literaire teksten naar de drie bovenstaande factoren te ordenen. Men kan zich de scheiding der geesten die bij deze vraag onder de wetenschappers ontstond voorstellen - ik vermoed dat de tweespalt tussen zogeheten empirici (altijd in voor objectivering van het subjectieve) en hermeneutici de verklaring is van het feit dat een kwart van de benaderde wetenschappers weigerde.

Achteraf is dat jammer. De lijst die door de nietweigeraars werd opgesteld vind ik misschien wel het interessantste dat de studie heeft opgeleverd. Onthullend is het feit dat de 46 heren en dames die wél aan het rangschikken sloegen zeer overeenkomstig oordeelden over de kwaliteit van de teksten. Men was nagenoeg eenduidig in het oordeel. Onthullender nog is de ranglijst van werken, die zich laat lezen als een moderne canon - die, maar dat is canons eigen, net zo makkelijk 25 jaar geleden kon zijn opgesteld.

De top tien van de academische canon van dit moment ziet er als volgt uit:

1.	Shakespeare
2.	James Joyce
3.	Kafka
4.	Multatuli
5.	Tolstoi
6.	Flaubert
7.	Goethe
8.	Gerard Reve
9.	Cervantes
10.	Louis Couperus.

[p. 175]

Maar drie 20e-eeuwse auteurs zijn doorgedrongen in deze ‘Galerij der Groten’. Twee daarvan zijn vooroorlogse Europese modernisten en de enige na-oorlogse, nog levende auteur in de top-tien is een Nederlands schrijver. Naast deze indrukwekkend te noemen achtste plaats in de rangschikking naar kwaliteit scoort Reve een eenendertigste plaats voor ‘complexiteit’ en een dertiende voor ‘onconventionaliteit’. Hiermee vormt hij een uitzondering op het algemene beeld, want er bestaat in het oordeel van de wetenschappers een grote correlatie tussen kwaliteit en complexiteit: van de tien als het meest complex beoordeelde boeken staan er vijf ook in de kwaliteitstop-tien. Deze verstrengeling van complexiteit en kwaliteit is, vermoed ik, de erfenis van de voorheen zo oppermachtige structuralistische literatuurbenadering. Blijkbaar heeft het belang dat de structuralisten aan structuur- en compositie-elementen van teksten hechtten z'n invloed nog lang niet verloren.

Nog wat cijfers: in de top-25 bevinden zich maar zes Nederlandse auteurs. De eerste vrouw komt op de negenentiende plaats en is inderdaad maximaal canoniek: Charlotte Brontës Wuthering Heights. Blaman, de eerste Nederlandse vrouw, staat op de tweeëntwintigste plaats.

De conclusie lijkt voor de hand te liggen: ook (post)moderne wetenschappers produceren desgevraagd nog steeds een ‘academische’ canon in optima forma, met een sterke voorkeur voor complexe, strikt Westeuropese, door mannen geschreven romans. Toch is voorzichtigheid hierbij geboden - in de lijst met 73 titels die gerangschikt moesten worden is deze canon als het ware al ‘voorgeprogrammeerd’: Kraaykamp selecteerde, samen met Fokkema en Van Peer van de Utrechtse vakgroep Literatuurwetenschap, maar acht vrouwen in deze lijst, geen enkele niet-westerse titel, en geen dichters. Hiermee verlaten we het terrein van de dames en heren geleerden, en keren we terug naar dat van Over lezen gesproken, want wat blijft er op die manier over van de zogeheten ‘intersubjectiviteit’ die toch het doel van de hele rangschikking was? De keuze van de 73 titels lijkt nauwelijks willekeurig. Ter verdediging voert Kraaykamp aan dat uit alle literaire categorieën binnen de door de boekhandels gehanteerde NUGI-indeling representanten zijn gekozen. Verdere eis was dat de titel veel gelezen moest zijn, en dat de lijst als geheel goed gespreid moest zijn naar kwaliteit, complexiteit en onconventionaliteit. Dit is zeker geen verklaring voor de afwezigheid van de vrouwen, en eigenlijk ook niet voor die van de niet-westerse schrijvers. Waarom alle dichters geweerd zijn is onduidelijk - of het moest de geringe oplage zijn van de meeste bundels. Ik heb dus nogal wat vraagtekens bij dit onderdeel van Kraaykamps project. De lijst is wat mij betreft maar in heel beperkte mate objectief of zelfs maar intersubjectief - wat des te vervelender is omdat veel van Kraaykamps verdere conclusies op de rangschikking gebaseerd zijn. Zelf is hij juist op dit gedeelte van zijn studie nogal trots - Kraaykamp meent zelfs aan een van de belangrijkste tekortkomingen in het leesonderzoek tot op heden tegemoet te zijn gekomen. Wat mij betreft is ook hij er niet in geslaagd tekstkwaliteit meetbaar te maken.

Helleke van den Braber