Vooys. Jaargang 12

[p. 159]

Trans

Zij streeft naar wolkelozen trans,
Naar een azuren paradijs.
F. Bordewijk, Rotonde

Denkend aan Holland

In de Nederlandse literatuur is er - en ik zou haast zeggen: helaas - weinig van het esthetisch-decadente gedachtengoed te bespeuren. Een auteur als Gerard Reve heeft zich er in het verleden nogal eens op voor laten staan een romantisch-decadent prozaschrijver en dichter te wezen, waarbij hij niet naliet erop te wijzen dat we een traditie van zulken in Nederland node missen. Ongelijk heeft Reve hierin niet, zeker war het proza betreft. Dit neemt niet weg dat ook in onze literatuur op zijn minst glimpen van het met her fin de siècle samenhangende decadentisme zijn aan te wijzen. Te denken valt hierbij uiteraard aan een dandy-auteur als Louis Couperus.

Maar is in onze lteratuur ook een auteur aan te wijzen die met zeldzaam indringend vermogen het wezen van het fin de siècle heeft weten weer te geven, waarnaast Huysmans' A rebours verbleekt als een kinderachtige poging hiertoe? Een bevestigend antwoord op deze vraag is te vinden in de bundel F. Bordewijk. Een inleiding tot en keuze uit zijn werk door Victor E. van Vriesland met enkele teksten, foto's, curiosa en een bibliographie uit 1949. Van Vriesland doelt met zijn uitspraak over Huysmans' poging uit 1884 op Bordewijks veel rijpere poging van ruim een halve eeuw later om de ‘eerst in 1914 geheel gestorven, ondergaande eind-19e eeuw’ te analyseren. Het gaat in Van Vrieslands inleiding over de roman Rood Paleis uit 1936, die met recht de ondertitel ‘Ondergang van een eeuw’ draagt. Men kan zich afvragen hoe Huysmans in godsnaam een ook in Van Vrieslands ogen geslaagder roman had kunnen schrijven over de ondergang van een tijdperk die zich dertig jaar later zou aandienen. Dit vraag ik mij echter niet af. A rebours gaat namelijk niet over de ondergang van het fin de siècle; het is de registratie van een extreme vorm ervan.

De jonkheer Jean des Esseintes, hoofdpersoon in A rebours (Tegen de keer, vertaald door Jan Siebelink), is de ziekelijke, dertigjarige telg uit een verder uitgestorven geslacht. Na een leven van erotische en andersoortige excessen heeft hij zich - nagenoeg impotent - teruggetrokken in een landhuis in Fontenay, buiten Parijs, waar hij zijn dagen in volmaakte rust wil gaan doorbrengen. In deze afzondering ontpopt Des Esseintes zich als een voorbeeldig decadent estheet. Hij prefereert de kunst verre boven de werkelijkheid en gaat volkomen op in de werken van onder anderen Moreau, Luyken en Redon. Hij bezit tal van kerkelijke boeken, waar hij veel troost uit put. De poëzie van door hem zeer bewonderde profane dichters als Baudelaire, Verlaine en Mallarmé heeft hij in speciale luxe-uitvoeringen laten drukken en binden. Met allerlei zintuigenprikkelende activiteiten brengt deze held zijn dagen door; hij hoedt zich er wel voor zijn huis daarbij te hoeven verlaten. Zijn beeld van de werkelijkheid wordt bepaald door de kunstwerken die hij tot zich neemt; hij streeft ernaar een zo kunstmatig mogelijk leven te leiden. Maar dit leven maakt hem almaar zieker. Uiteindelijk wordt hij dan ook voor de keuze gesteld; hij dient zijn teruggetrokken bestaan op te geven of hij zal sterven. Des Esseintes gaat ten onder aan de te ver doorgevoerde - kunstmatige - esthetisering van het leven.

Voor wie de roman Rood Paleis kent, zijn er enkele interessante parallellen te trekken tussen iemand als Des Esseintes en zijn Hollandse tegenhanger Henri Leroy. Leroy vertoont ook overeenkomsten met personages als Oscar Wildes Dorian Gray en diens vriend en ‘leermeester’ Lord Henry. Leroy is allesbehalve een man van de daad. ‘Het fin-de-siècle [...] had zich in hem geïncarneerd, een opperste verdwazing die stijl bezat,’ bespiegelt hij over zichzelf. Deze mooie, blonde, arbeidsschuwe heer beschouwt zich als ‘decor’ voor het kantoor van zijn vader; zijn tijd brengt hij door met roken en bespiegelen, met name over ‘de vrouw’ en het fin de siècle. Zijn on-

[p. 160]

dergangsbesef is groot, evenals de onverschilligheid waarmee hij de ondergang tegemoet ziet. Als symbool voor het fin de siècle ziet hij het bordeel aan de Passeerdergracht, waar hij graag vertoeft tussen de veile vrouwen. Leroy legt in dit gezelschap soms een opvallende gelijkenis met Des Esseintes aan de dag, namelijk wanneer hij gaat vertellen over zijn fantastische reisavonturen; de reizen waarover hij vertelt, heeft hij nooit ondernomen.

In A rebours is Des Esseintes van plan een reis naar Londen te maken. Zijn onderneming strandt in een Engelse gelegenheid in Parijs, vlak voordat hij zijn trein moet halen. Daar besluit hij zijn reisplannen drastisch te wijzigen. ‘Waar was het tenslotte goed voor om nog een stap te doen als men zulke schitterende reizen kan maken vanuit een stoel? Was hij al niet in Louden, waarvan geuren, sfeer, inwoners, voedsel en huisraad hem omringden? Wat kon hij dan verwachten daar te vinden behalve nieuwe teleurstellingen, zoals vroeger in Holland?’ Een decadent estheet is liever lui dan moe.

Leroy beleeft tussen de schaars geklede meisjes van mevrouw Doom overigens nauwelijks meer dan een esthetisch genot. De vrouwelijke warmte in Rood Paleis geeft hem een behaaglijk gevoel; seksueel laat het hem volkomen koud. Zijn impotentie heeft dan ook een andere grond dan die van Des Esseintes, die zijn instrument in orgieën heeft kapot gespeeld. Henri zal als enig kind de laatste Leroy zijn. De hoofdpersonages van de beide romans komen hierin overeen dat zij meer of minder tragische ondergangsfiguren zijn. Hun ondergang hangt nauw samen met de decadentie van het fin de siècle. Maar dan, zoals gezegd, op een volstrekt verschillende wijze.

In Rood Paleis wordt de uiteindelijke overwinning op het fin de siècle gelegd bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Henri Leroy is voor de geest van veranderingen die daaraan voorafging allesbehalve ongevoelig gebleven. In tegenstelling tot zijn nuchtere vriend Tijs Herdigein is hij zich van de radicale verandering van de tijdgeest bewust. Hij verandert zijn naam, laat zijn prachtige snor scheren en blonde lokken knippen, ruimt de resten van zijn onvruchtbare leven op en meldt zich aan voor het Vreemdelingenlegioen. Eens een verfijnde nietsnut, zal hij als held vallen op het veld van eer. De overwinning op het fin de siècle, waarvan iemand als Des Esseintes een verwerpelijke exponent was, wordt weerspiegeld in de metamorfose van een ‘bekeerde’ zondaar. Het begrip ondergang krijgt hier een lovenswaardig karakter. De dood van Leroy komt immers niet voort uit een decadente hang naar zelfvernietiging, maar is het heroïsch gevolg van nuchtere dadendrang, geheel passend in de nieuwe eeuw.

Het fin de siècle heeft op Leroy uiteindelijk minder vat gekregen dan aanvankelijk het geval leek. Hij overdenkt zijn motivatie voor het toetreden tot het Vreemdelingenlegioen: ‘Toch dreef hem niet persoonlijke gehechtheid aan de Franse bodem, niet de afkomst van vluchtelingen van daarginds uit vroeger eeuwen. De Nederlander Hendrik Lorrewa, vrij man, niemand rekenplichtig, zou meestrijden voor het behoud der Latijnse cultuur.’ De man die een leven lang over de degeneratie van de Latijnse cultuur - want zo is het fin de siècle toch op te vatten - heeft bespiegeld, gaat zich nu inzetten voor het behoud ervan. Niet voor een herstel van de aangevreten cultuur, of een poging te redden wat er nog te redden valt, nee; voor het behoud van die cultuur. Wat bindt Henri Leroy aan de Latijnse cultuur? Zijn naam, waar hij voordat hij hem verandert bijzonder trots op is, verraadt al dat hij een afstammeling is van de ‘vluchtelingen van daarginds uit vroeger eeuwen’. Op zijn Franse bloed wordt meerdere malen gewezen, bijvoorbeeld wanneer Henri met zijn favoriete bordeelhoudster onderweg is naar Marseille. ‘Hij hield van geen land behalve het zijne en Frankrijk, dat eerder het zijne was geweest. Hij keerde terug tot de moedergrond.’ De Franse taal noemt hij volmaakt en zo bescheiden het lelijke Italiaans boven zich te stellen; de Franse litteratuur volmaakt op elk gebied. Leroys afstamming en voorkeuren wijzen dus op een sterke band met wat men de Latijnse cultuur kan noemen. Ook zijn voorliefde voor het lupanar van mevrouw Doom hangt hiermee samen.

Het bordeel Rood Paleis is te beschouwen als een Hollandse spruit van het Marseillaanse huis Corymbe. Cornélie (Keetje) Doom is hier vroeger kamermeisje geweest; van madame Corymbe heeft ze de kunst afgekeken om jaren later in Mokum haar eigen huis op te zetten. De namen die zij aan haar meisjes geeft - Contrepartie, Friolise, Chabran, Labelliflos et cetera - herinneren nog aan haar Franse leerschool. Dat mevrouw Doom haar eigen stijl heeft ontwikkeld, valt ook Henri op wanneer hij het huis van haar voorbeeld betreedt - de eerste en laatste keer overigens dat hij een ander bordeel bezoekt. ‘Heel anders dan daarginds,’ merkt hij op, ‘minder groots, maar ook minder somber, meer zorgeloos. Niet het wrokkende noorden, het lichtzinnige dartele zuid.’ Het huis van Corymbe floreert, zeker in verhouding tot dat van mevrouw Doom, maar niet zonder dat er concessies zijn gedaan. ‘Corymbe zegt dat ze met d'r tijd moet meegaan. Ik zou je lekker verdommen. Zulke smerigheid wil

[p. 161]

ik in mijn huis niet.’ Het blijft gissen wat de blijkbaar renderende ‘smerigheid’ inhoudt, die mevrouw Doom zo resoluut afwijst. Iets van haar ‘onmiskenbaar Nederlanderschap’ is in deze afwijzing in ieder geval wel te proeven.

De Franse elementen in Rood Paleis meet ik niet voor niets zo breed uit. Met het oog op de fin-de-sièclegedachte voegen zij namelijk iets wezenlijks toe aan de interpretatie van de ontwikkelingen in de roman. Het verval van de 19e eeuw gaat aan een nuchtere, oer-Hollandse kerel als Tijs Herdigein volkomen voorbij. Alleen door toedoen van Henri's houding en bespiegelingen dreigt Tijs even door het fin de siècle besmet te raken. Maar even snel weet hij zich aan die invloed te onttrekken. Niet in Nederland, maar in een land als Frankrijk werd onder het fin de siècle geleden, wat zoals bekend gepaard ging met decadentie en een verfijnd estheticisme. Zie Huysmans. De tragiek van Henri Leroy is niet dat hij, zoals Des Esseintes, ten onder gaat aan de verschijningsvormen van dit fin de siècle. Hij is enerzijds zielsverwant met dit - Franse - levensgevoel, maar anderzijds maakt hij deel uit van een omgeving waar voor een ontwikkeling of botviering hiervan geen enkele ruimte bestaat.

Aan het leven van een decadent estheet zijn nogal wat voorwaarden verbonden. Men dient over meer te beschikken dan enkel een verfijnde smaak, een kunstzinnige ontwikkeling en een tomeloze drang zijn verlangens te vervullen. De decadent estheet gedijt alleen in een passende omgeving. Hij dient te beschikken over genoeg geld om zijn woning, lichaam en leven genoeglijk te bekleden. Voor zijn geestelijk welzijn is hij evenals gewone mensen gebaat bij een regelmatig contact met gelijkgestemden. Het ontbreken van zulken stemt Des Esseintes aan het einde van A rebours niet voor niets tot wanhoop.

Aan dergelijke voorwaarden wordt in de adellijke kringen waarin werken als A rebours en The Picture of Dorian Gray spelen, ruim schoots voldaan. Maar in Bordewijks Nederland van rond

Bordewijk, door Hans Schellekens

1914? Allesbehalve. De adel speelt in Bordewijks oeuvre een even marginale rol als in de Nederlandse samenleving van die tijd. Als hij over de Nederlandse adelstand schrijft, is het in termen van verval, evenwel zonder de grootse decadentie zoals die in het buitenland te beleven was. In Rood Paleis is de adel in het geheel niet vertegenwoordigd. De maatschappelijke macht, met andere woorden: het Geld, is in deze roman in handen van de ‘heren’. Leroy is er trots op tot de heren te behoren. De werkzaamheden van mevrouw Doom staan volkomen in dienst van de heren. Een heer is men net van geboorte; in deze roman wordt het voorgesteld als een hoedanigheid die men kan bereiken, waarbij geld een belangrijke voorwaarde vervult. Alleen al wat de maatschappelijke laag betreft waarin de roman zich afspeelt, zou men kunnen spreken van een Nederlandse afspiegeling van het fin de siècle. In A rebours bijvoorbeeld, ziet Des Esseintes de opkomende bourgeoisie als een bedreigende gruwel. In Rood Paleis wordt de herenstand als heersende maatschappelijke en culturele klasse geschetst. Iemand als Tijs Herdigein wordt hier ondanks zijn kapitaal overigens niet toe gerekend; zo is Bordewijk dan ook wel weer. Dit neemt niet weg dat aan het culturele elite-ideaal der decadenten in Rood Paleis een flinke concessie is gedaan.

Ik schreef hiervoor al dat Rood Paleis een symbool of een concretisering is van het fin de siècle. Als zodanig is het betekenisvol dat ook dit huis een ‘afspiegeling’ is van een Frans voorbeeld. Het ‘Nederlandse’ van die afspiegeling heb ik hierboven al geschetst; mevrouw Doom weigert met de al te perverse eisen van haar tijd mee te gaan. De voorzichtigheid die haar beroepseer haar oplegt, valt daarbij in het niet bij die van de buitenwacht. Het aantrekken van twee zwarte meisjes wordt door hen al gezien als een te gewaagde zet. Het ontbreekt de overwegend Hollandse cliëntèle aan verfijnde smaak, zo vindt mevrouw Doom dan ook niet geheel onterecht.

De heren hebben een wat merkwaardige binding met Rood Paleis. ‘Dit huis was hun ontbinding. Het trok hen, maar het kweekte hen niet. Het ondergroef hen. Het kweekte decadenten. Het was de uiterste vorm van het fin-de-siècle. Hierachter was of nets of iets nieuws.’

Henri Leroy gelooft lang voordat de oorlog in zicht is aan iets nieuws. Dat hij voor het gemakkelijkste geloof kiest, namelijk dat van de optimist, hoeft gezien zijn luie aard geen bevreemding te wekken. ‘Zijn decadentie vloeide over in zijn optimisme.’ Leroys deca-

[p. 162]

dentie steekt, deels ondanks hemzelf, overigens schril of bij die van lieden als Des Esseintes. Zijn bestaan als arbeidsschuwe dandy heeft een onmiskenbaar maatschappelijker karakter dan dat van zijn Franse tegenhanger. Leroys functie als werknemer op het kantoor van zijn vader stelt inderdaad niets voor. Zoals gezegd ziet hij zichzelf vooral als decor. Maar juist deze hoedanigheid dicht hij - en niet ten onrechte - een groot belang toe. ‘Ik ben een goed decor. Daar moet je niet min over denken,’ houdt hij zijn nuchtere vriend voor. Zonder zijn zoon, die als imposante schaduw fungeert, is de oude Leroy nets; het onnutte bestaan van Henri Leroy is bij nader inzien toch niet helemaal van maatschappelijke relevantie ontbloot.

Als decadent estheet schiet Henri Leroy niet alleen tekort omdat zijn bespiegelingen zich bij voorkeur richten op de meer sociaalmaatschappelijke kanten van het fin de siècle, zoals de strijd tussen heren en deernen. In zijn rol van decadent levenskunstenaar wordt hij vooral door uiterlijke omstandigheden gefrustreerd. Vooral deze frustraties zetten Rood Paleis in een Nederlands daglicht; het ‘Latijnse’ fin-de-sièclegevoel wordt weliswaar onderkend, maar tegelijkertijd op ironische wijze afgedaan als ‘op ons land net van toepassing’.

Leroy is een poseur. Zijn markante kop met gesoigneerde snor is als het ware zijn handelsmerk; vooral bij begrafenissen en openbare redes komt hij in zijn gestileerde decorfunctie tot zijn recht. Zijn kunstmatige bestaan wordt echter door tal van factoren ingedamd. Naast de behaaglijke warmte die Leroy vindt tussen de veile vrouwen van Rood Paleis, komt hij daar vooral om een gehoor te vinden. Het gehoor wordt net als bijzonder intelligent afgeschilderd, maar hij moet er grif voor betalen. Madame Doom is echter blij dat net al haar klanten zijn als hij; veel geld levert zijn gepraat haar net op. Zij merkt ergens ook fijntjes op dat hij geen beschikking heeft over enig kapitaal; hij krijgt van zijn vader een - weliswaar flinke - zakcent. Op de avonden dat Henri aan het vertellen slaat over zijn gefantaseerde reizen heeft hij zo lang een gehoor als mevrouw Doom het toestaat. Wanneer zij haar entree maakt, is het afgelopen met de reisfantasieën - uitverteld of niet. De gekleurde weergave van feiten of ronduit verzinsels die Henri aan Tijs Herdigein voorlegt, een in veel opzichten toch ‘waardiger’ klankbord, vallen zelden in goede aarde. Een creatieve geest als Leroy wordt door een nuchtere Hollandse jongen al gauw voor ‘leugenaar’ uitgemaakt. Leroys esthetische verfijning wordt bepaald niet bevredigd door het huis waar hij in woont, het huis van zijn vader nota bene. De villa aan het Museumplein vindt hij ronduit lelijk, de inrichting smakeloos. In de zomer-maanden verblijft hij hier alleen; de conventie verbiedt hem - als man van de Beurs - in deze periode Rood Paleis te bezoeken. Hij verveelt zich dood en staat daar machteloos tegenover. Met oudjaar sluit Rood Paleis. Tijs is in de Achterhoek bij zijn aanstaande vrouw (om het contrast te benadrukken) en Henri is alleen. ‘Thuis had hij niets.’ Hij loopt dan de straat op en ‘uit nieuwsgierigheid een willekeurige protestantse kerk binnen’. Later wordt van Henri gezegd dat ‘een onbestemde religie’ bij hem overgaat in ‘een sterke esthetiek’. Wat zoekt hij dan in godsnaam in een protestantse kerk? Het lijkt me symptomatisch voor zijn falen als decadent levenskunstenaar.

Uit de bovenstaande, natuurlijk enigszins gekleurde schets komt geen persoon uit de verf die zijn leven op decadent-esthetische grondslag succesvol vorm weet te geven. Integendeel. Zijn positieve geloof in verandering kan men dan ook opvatten als het hoopvol alternatief van iemand die al wel aanvoelt dat hij zijn lotsbestemming zeker niet hoeft te zoeken in stilering en esthetisering van zijn bestaan. De Latijnse cultuur moge diep in hem geworteld zijn. De enige manier om daar concreet iets mee te doen wanneer men geaard is in een nuchter en ontnuchterend klimaat als het Nederlandse, heeft Leroy tijdig ingezien.

Dat Jean des Esseintes' bezoek aan Nederland voor hem uitviel als een tegenvaller, wordt tegen deze achtergrond ook zonder dat men de omstandigheden kent gevoelsmatig heel begrijpelijk.

Hans Schellekens