Vooys. Jaargang 12

[p. 142]

Bergson, Reve en het komische
Hans van Stralen

In 1979 publiceerde Gerard Reve zijn verhaal ‘Eendje Kwak Kookt Zijn Eigen Potje’ in de bundel Een Eigen Huis. Deze korte, sprookjesachtige tekst gaat over een vieze eend die zijn pand zodanig bevuilt dat zijn medemens zich genoodzaakt ziet het huis van Kwak weer netjes te maken. Die is echter minder gelukkig met het resultaat van deze actie en besluit daarom zijn uitwerpselen in een pannetje te deponeren en door middel van een toverspreuk zijn bruine massa te verhitten tot het pannetje overkookt. Het huis, de straat en de hele stad komen daarna onder de ‘borrelende en bruisende kak’ te liggen. Protesten uit de buurt helpen niets. De tekst eindigt met een beschrijving van de eigenzinnige eend, die vredig tussen zijn eigen uitwerpselen in slaap valt.

Reves verhaal is bijzonder komisch geschreven.¹ Om op dit gegeven wat meer vat te krijgen, kan de filosofie van Henri Bergson (1859-1941), met name zijn werk Le Rire, essai sur la signification du comique uit 1900, goede diensten bewijzen. Hij formuleerde namelijk het leven als een ononderbroken stroom die voortdurend in beweging is en die mens en materie creatief bezielt. Enerzijds wordt in Reves opstel impliciet dit zogenaamde élan vital in het belachelijke getrokken.

Anderzijds bevestigt ‘Eendje Kwak’ ook Bergsons theorie, wanneer hier gesteld wordt dat het komische kan optreden als de mens zich niet met de dynamiek van dit élan kan verenigen. De medeburgers van de eend blijken zich immers geen raad te weten met de explosieve stroom die Kwak in gang weet te zetten. Om Bergsons theorie goed te kunnen begrijpen, wil ik zijn visie op het komische eerst in een breder kader plaatsen.

We kunnen met betrekking tot het komische verklarende en beschrijvende theorieën onderscheiden. Het eerste type gaat uit van een centraal idee, dat door toetsing aan de praktijk verduidelijkt wordt; het tweede type daarentegen neemt de praktijk van de lachwekkende situatie als uitgangspunt en probeert via een inventarisatie daarvan het komische theoretisch uit te werken. Het voordeel van de verklarende theorie is dat bepaalde situaties zinvol verhelderd kunnen worden en betekenis krijgen. Daarnaast is het bij dit soort theorieën mogelijk het komische in een historisch perpectief te plaatsen. Anderzijds zien we hier ook dat de modellen soms niet werken, omdat de praktijk verontachtzaamd wordt of omdat een bepaalde situatie in een omvattende theorie van het komische geperst wordt. Ten slotte zien we ook wel dat verklarende theorieën pas goed tot hun recht komen binnen het gehele wijsgerige systeem van de betreffende filosoof. Bergsons theorie van het komische is daar een voorbeeld van.²

In het geheel van verklarende theorieën is het mogelijk een aantal typen van verklaringen te onderscheiden. Van belang zijn met name de causale, de teleologische en de functionele vormen. S. Freud hanteert een causaal model.³ Hij meent namelijk dat de mens onder spanning van seksuele driften staat die in hun initiele gedaante door de maatschappij niet getolereerd worden. Niettemin zoeken deze lusten ondanks alle onderdrukking naar een uitweg. Freud beschouwt de ‘Witz’ als een middel om via een omweg de mentale censuur af te leiden, zodat de energie van deze driften, in de vorm van de lach, naar buiten kan treden. F. Jeanson daarentegen gaat van een teleologisch gerichte verklaring van het komische uit, als hij beweert dat de lach iets beoogt, namelijk het verkrijgen van superioriteit over de ander.⁴ H. Bergson ten slotte beziet de lach als een (sociale) correctie, gericht tot mensen die zich stijf gedragen in een wereld die oorspronkelijk op flexibiliteit berust. Hier is dus sprake van een functionele verklaring van het komische.

In de geschriften over het komische, hoe verschillend ze onderling ook zijn, kan men een aantal constante typeringen aanwijzen. Ten eerste is dit fenomeen volgens velen altijd met de menselijke realiteit verbonden, al is het maar impliciet. Men zal zelden om een landschap schateren en als dat al

1 Ik gebruik de term ‘komisch’ hier ongeproblematiseerd; ik doel op al die (fictieve) situaties die lachlust opwekken. De lach en het komische beschouw ik als een eenheid. Niettemin ben ik mij er van bewust dat beslist niet elke lach een komische situatie veronderstelt. Humor daarentegen heeft een andere strekking, omdat hier gepoogd wordt negatieve of pijnlijke ervaringen in een aangenamere beleving om te zetten. Daarom wordt humor waarschijnlijk hoger gewaardeerd. Het negatieve uitgangspunt blijft bij humor in het eindresultaat min of meer behouden.

2 Op de voor- en nadelen van beschrijvende theorieën wil ik, gezien het geringe belang daarvan voor mijn onderwerp, niet al te diep ingaan. Ik noem enkel het nadeel dat in dit soort beschouwingen nogal eens het initiële besef van hetgeen men wenst te onderzoeken ontbreekt of onuitgesproken blijft. Om het komische waar te kunnen nemen is immers een globaal idee daarvan een voorwaarde voor elk beginnend onderzoek. Een onmiskenbaar voordeel van dit soort theorieën is het gegeven dat de actualiteit recht gedaan kan worden.

3 Sigmund Freud, Der Witz und seine Beziehung zum Unbewussten. Frankfurt am Main and Hamburg, 1960; (1e druk 1905).

4 Francis Jeanson, Signification humaine du rire. Paris, 1950.

[p. 143]

het geval is, dan gebeurt dat omdat dit domein aan de menselijke leefwereld refereert. Ten tweede lijkt het plausibel de lach (als reactie op de komische situatie) als een voor-rationeel fenomeen te bezien. Er wordt spontaan, als vanzelf gelachen en níet om de reden of om de rechtvaardiging die men daar vervolgens voor geeft. Men lacht kortom niet omdàt een koning als gorilla voorgesteld wordt, dat is enkel de rationele verwoording van een spontaan en primair gegeven.⁵ Ten derde geven talrijke denkers aan dat het komische een belangrijk, zo niet onmisbare dimensie van de menselijke existentie vertegenwoordigt. Ten vierde zijn vele theoretici ervan overtuigd dat het komische op ambiguïteit berust. Ik noemde al Freuds visie op de relatie tussen afreageren en verdringen, de door Bergson geponeerde tweeslachtige verhouding tussen flexibi- liteit en starheid en Jeansons idee van de machtsstrijd. Anderen wijzen op de gedachte van de onverwachte wending in de sequentie van een komische vertelling. Jean-Paul (1763-1825) meende al dat het komische het onzinnige schijnbaar consistent poogt te maken.

Om Bergsons theorie van het komische exacter te kunnen situeren is het zinvol een schema uit te werken, waarmee de verschillende factoren rond het komische nader beschreven kunnen worden. Grofweg kan men in de meeste modellen met betrekking tot dit onderwerp vier constante factoren aanwijzen, namelijk de persoon die het komische al dan niet actief bewerkstelligt, de waarnemer van het komische, de situatie en ten slotte (eventueel) de taal van de komische vertelling.

In een ‘live’-situatie kan er sprake zijn van een slachtoffer, bijvoorbeeld de man die over een schil uitglijdt; een passief personage dus. Bij teksten of vertellingen daarentegen is het de auteur die met voorbedachte rade het komische altijd actief bewerkstelligt. De waarnemer van de komische situatie is meestal passief als hij zo'n voorval in de realiteit meemaakt. Met betrekking tot teksten neemt hij (dat wil zeggen de lezer) echter een oplettender houding aan. Bij de situatie kunnen we denken aan de plaats, tijd, omstandigheden en de sfeer van het lachwekkende voorval. Zo'n situatie kan zich direct aan ons voordoen of ze kan bemiddeld worden gegeven (via taal, geluid, beelden) en daarmee naar een al dan niet reële situatie verwijzen. Kenmerkend voor het komische, zoals in taal vervat, is de afstand tussen situatie en lezer/luisteraar. Het lachwekkende is indirect weergegeven, waardoor opzet, verfijning en dergelijke een grotere rol kunnen gaan spelen; het manipuleren van de lezer/hoorder is hier van belang. Terwijl in reële situaties de principes van het komische zonder toeschouwer kunnen optreden, is het vertellen van een mop zonder hoorder of het schrijven van een komische tekst die voor geen enkele lezer bestemd is nogal ongerijmd. Freud heeft zijn model over het komische grotendeels op de lacher geconcentreerd, de observator van het komische dus.

Jeanson legt het accent meer op de situatie. Auteurs als Suls en Nash hebben vooral de relatie tussen taal en het komische uitgewerkt.⁶ Henri Bergson centreert zijn theorie over het komische rond de persoon die concreet de lachlust oproept, in levenden lijve of zoals door een verteller beschreven. De verdienste van deze Franse wijsgeer ligt mijns inziens met name in het gegeven dat hij de relatie tussen de motoriek van het gedrag en het komische tamelijk treffend heeft beschreven. Daarnaast heeft hij interessante zaken aangeroerd over de komedie.

Bergsons theorie van het komische is geïsoleerd van zijn filosofische uitgangspunten moeilijk te begrijpen. Zijn belangrijkste stelling luidt dat de gehele werkelijkheid doortrokken is van een positief, dynamisch en scheppend beginsel: het élan vital. Het betreft hier een onomkeerbare en grillige beweging, een stroom die zich een weg door de menselijke en materiële werkelijkheid heenbaant. Elk element uit de realiteit geeft deze bezielende kracht door aan andere elementen. Het menselijke domein dat met deze kracht in contact staat noemt Bergson het moi profond. Om sociale redenen dient deze stroom echter ook ingedamd te worden en deze tendens koppelt Bergson aan het moi social. De mens maakt dus altijd deel uit van een ambigue situatie, dat wil zeggen: hij staat tussen een grillige dynamiek en de noodzaak tot ordening daarvan. De keus van Bergsons terminologie verraadt al enigszins zijn onuitgesproken ethiek, namelijk dat de mens zich van het élan vital vervreemd heeft door een gedrag van over-aanpassing. Het leven vraagt om souplesse, zo betoogt de Franse filosoof, maar wat we vaker zien is raideur, stijfheid ten opzichte van de dynamiek van het bestaan. Concreet: de man die over een bananeschil uitglijdt ontvouwt een motorisch gedrag van stramheid tegenover een spontane dynamiek. Een ander voorbeeld: de man die op het ijs belandt en zwembewegingen begint te maken. Onze lach is volgens Bergson de lichamelijke pendant bij het hierboven beschreven inzicht en dient er toe om het slachtoffer voor zijn mechanische gedrag af te straffen. Elke lach, zo betoogt Bergson, is dan ook - al is het

5 Een goed voorbeeld ter ondersteuning van deze gedachte werd mij door een studente aangereikt. Zij vertelde over haar nogal dove vader die bij het zien van de vrolijkheid van zijn gezin tijdens een komische televisieuitzending wel eens naar de reden van de pret vroeg. Vaak bleek dan dat de rationalisatie van dit komische gebeuren door het gezin, noch door de vader, werkelijk komisch bevonden werd.

6 Jerry M. Suls, ‘A Two-Stage Model for the Appreciation of Jokes and Cartoons: An Information-Processing Analysis’. In: J.H. Goldstein and P.E. McGhee (eds.), The Psychology of Humor: Theoretical Perspectives and Empirical Issues. New York, 1972. p.81-100. Walter Nash, Style and Technique in Comic Discourse. London and New York, 1987.

[p. 144]

impliciet - een groepslach en heeft dus een sociale functie.

De fundamentele ambiguïteit met betrekking tot de relatie raideur-souplesse treedt niet alleen in natuurlijke, maar ook in culturele situaties op, zij het dat hier de tweeslachtigheid aangedikt of verfijnd kan worden. De belangrijkste trefwoorden in dit verband zijn gelijkenis, herhaling, imitatie, inversie en reductie. Met name in het circus en in de komedie kunnen we deze fenomenen herkennen.

Strikte gelijkenis is een zeer onnatuurlijk verschijnsel en zodra het zich voordoet kan er van een komische situatie sprake zijn. Men kan hier denken aan het duo Jansen & Janssen uit de avonturen van Kuifje. In kluchten zien we iets soortgelijks, bijvoorbeeld de tweeling die door identieke gedragingen verwarring zaait. De herhaling is frequenter uitgewerkt en manifesteert zich op zeer verschillende niveaus. Men denke aan karakters uit komedies die telkens bepaalde uitspraken of bewegingen herhalen en daardoor een zekere raideur vertonen. Imitatie kunnen we bijvoorbeeld vaststellen bij de clown die zichzelf als een bal gedraagt en al rollend de indruk wekt dat hij door determinerende wetten wordt bepaald. Inversie is een zeer onnatuurlijke gang van zaken, die haaks op de grillige voortgang van het élan vital staat. Bergson noemt hier het voorbeeld van de bedrogen bedrieger, een geliefd thema in de komedie. Heel letterlijk is de inversie zichtbaar in de teruggedraaide film. In beide gevallen gaat het om een onnatuurlijke verloop. De reductie is duidelijk herkenbaar in de karikatuur. De tekenaar geeft ons de indruk dat de geportretteerde geheel door één opvallend aspect van zijn gezicht bepaald wordt, een gedachte die lijnrecht tegenover de dynamiek van het menselijke gelaat staat. In de komedie zien we een vorm van reductie bij personages die zich te gefixeerd met één karaktertrek (gierigheid bijvoorbeeld) of met hun beroep identificeren.

Een voorbeeld van het laatstgenoemde fenomeen is de kastelein die ook thuis de drankjes die hij voor zijn vrouw inschenkt, wenst af te rekenen. Ten slotte kunnen we ook denken aan een rechtlijnige logica, waaruit elke zin voor souplesse verdwenen is.

Reves ‘Eendje Kwak Kookt Zijn Eigen Potje’ is een in taal beschreven komische situatie; men mag dus een zekere verfijning verwachten. Daarnaast is het vrij zeker dat de lezer door de verteller gemanipuleerd zal worden. Op stilistisch niveau wordt Bergsons model vorm gegeven in het hardnekkig vasthouden aan één stijlregister, namelijk de kinder- en sprookjestaal. De ambiguïteit van dit gegeven schuilt natuurlijk in het feit dat Reves verhaal aan een volwassen lezer gepresenteerd wordt. Daarnaast zien we herhaling opduiken in de vorm van clichés (‘Goede raad was duur’, ‘dat het een aard had’) en tautologische beschrijvingen (‘een grote drol van stront’). Op inhoudelijk niveau springt de inversie in het oog. Kwak als hoofdpersonage heeft niets gemeen met de goedaardige figuur die we uit sprookjes kennen of met de alom bekende Donald Duck, laat staan met de natuurlijke eend. Zo wordt er een verloop van verwachtingen doorbroken. Kwak heeft zich bovendien op één uitzonderlijke handeling vastgelegd: troep maken. Hij wordt daarbij door een drijfveer beheerst die aan het neurotische grenst. We kunnen hier beslist van een op herhaling gefixeerd gedrag spreken. De beschrijving van Eendje Kwak geeft dus een personage te zien dat tot één karaktertrek is gereduceerd: hij is vies en is vastbesloten smerig te blijven.

Het fenomeen inversie krijgt ook gestalte als we zien hoe de brave medemens in Reves verhaal bedrogen wordt na zijn goedbedoelde hulp. De duidelijkste relatie tussen Bergsons filosofie van het komische en Reves verhaal manifesteert zich rond

[p. 145]

de Reviaanse omzetting van Bergsons creatieve en onzichtbare élan vital naar een stroom uitwerpselen. Deze bruine beek gaat ongeremd, onomkeerbaar en in een overslaande beweging haar gang. Ook het bedreigende aspect van deze grillige stroom voor de burgerlijke conventies is in Reves tekst behouden gebleven: men is bang voor het proces dat Kwak op gang heeft gebracht. De lezer die op de hoogte is van Bergsons gedachten over het élan vital zal dit beeld wellicht al komisch vinden. Hoewel deze ongerijmde visualisering van het élan vital uiteraard niet strookt met de wijsgerige theorieën van deze Franse denker, blijft zijn model van het komische op Reves sprookje toepasbaar. De gemechaniseerde, op reinheid gefixeerde mens wordt immers afgestraft.⁷

Het slot van ‘Eendje Kwak’ geeft zelfs - zij het weer in geheel Reviaanse bewoordingen - een zeer Bergsoniaanse gedachte weer: de eenwording van het moi profond met de bruisende stroom. Want dat de door Bergson geprezen harmonie en rust bereikt worden, blijkt uit het slot van de tekst: Kwak ‘viel al spoedig tevreden in slaap’.

Hans van Stralen is toegevoegd docent aan de vakgroep Algemene Literatuurwetenschap van de Universiteit van Utrecht. Volgend jaar hoopt hij zijn tienjarig Todo-schap te vieren.

7 Voor alle duidelijkheid wijs ik erop dat het moi social in Bergsons leer beslist niet alleen negatief beoordeeld wordt en evenmin uitsluitend het domein van de burgerlijke conventies behelst. Bergson meent dat de activiteiten van het moi social nuttig en noodzakelijk zijn voor elke primaire handeling. Een goed voorbeeld is de herinnering die ons in staat stelt bepaalde situaties te voorzien, zodat redelijk gedrag mogelijk wordt.