Vooys. Jaargang 12

[p. 112]

recencies
MillenniuM: pretenties gewogen

MillenniuM, gevarieerd driemaandelijks tijdschrift van de Kunstgroep Lage Landen, jaargang 1, nummer 1. f 12,50 los/f 50,- per jaargang. Kunstgroep Lage Landen, Postbus 10293, 1001 EG Amsterdam.

Wij zijn op dit moment allemaal getuige van het tweede fin de millénaire in onze jaartelling. We leven dus in een tijd van terugblikken en heroriëntatie. De Kunstgroep Lage Landen heeft de taak op zich genomen om de balans op te maken van de afgelopen decennia. De heersende normen en waarden worden door de groep gewogen en al dan niet zwaar genoeg bevonden om te worden meegenomen naar het volgende millennium. Als medium om deze hedendaagse verschijnselen aan de kaak te stellen is het tijdschrift MillenniuM in het leven geroepen. In de zomer van 1993 is als voorzichtig voorproefje een ‘nul-nummer’ uitgekomen. Inmiddels is uitgeverij Prometheus de uitgever van het blad en is er een eerste nummer verschenen. De Kunstgroep Lage Landen, waar MillenniuM een produkt van is, wil een tijdsbeeld geven, gezien door de ogen van een nieuwe generatie. Maar fins de siècle gaan voorbij en nieuwe generaties blijven niet nieuw, daarom wil MillenniuM zichzelf in het jaar 2000 weer opheffen.

Het tijdschrift MillenniuM is een van de manieren waarop de Kunstgroep Lage Landen zich in Nederland en België wil manifesteren. De kunstgroep is een beweging van vijftig man en omvat een dichterscollectief, een theatergroep, een filmgroep, een muziekensemble en een beeldendekunstgroep, die behalve in dit tijdschrift ook in de vorm van optredens en exposities van zich zullen laten horen.

De kunstgroep is al omschreven als een specimen van de ‘we-komen-naar-je-toe-generatie’. En hoewel getwijfeld mag worden aan de positieve lading van deze uitspraak, vat zij dit zelf niet op als een belediging. De groep stelt zichzelf ten doel literatuur, journalistiek, beeldende kunst, architectuur, theater en muziek te verenigen in één tijdschrift, op zo'n manier dat de ‘wisselwerking tussen de verschillende kunsten een belangrijke rol speelt’. Een illustratie is in MillenniuM dus niet zozeer een aanvulling op de tekst, als wel een eigen



interpretatie op het thema van die tekst. De lay-out van het tijdschrift is goed verzorgd; van buiten ziet het er mooi uit met een glanzende kaft in drie-kleurendruk. In het tijdschrift is het papier nergens wit gelaten. Artikelen, verhalen en gedichten zijn doorspekt met strips, tekeningen en foto's. Elk item wordt bovendien ingeleid door een pictogram. Toch is dit alles eerder correct dan opvallend. Van een kunstenaarsgroep met de hierboven beschreven pretenties had ik toch iets aparters verwacht. Er is in een half millennium boekdrukkunst toch meer bereikt op het gebied van lay-out en styling dacht ik. Als dìt haar verworvenheden zijn van de 20e eeuw hoeven ze van mij niet per se worden meegenomen naar de 21e.

Het eerste nummer van MillenniuM heeft als thema monarchie. Toch gaan slechts vijf van de achttien items in het tijdschrift over dit onderwerp. Volgens Serge van Duijnhoven is de monarchie een van de anachronistische instituties van onze tijd. In het openingsartikel wil hij de tendens tot herwaardering van de monarchie die hij signaleert in het laatste decennium van de 20e eeuw aan de kaak stellen. Monarchen worden tegenwoordig tot goden verheven lijkt het. Koningen krijgen een eervolle herbegrafenis, keizers worden in brons op hun oude sokkel teruggezet en koning Boudewijn wordt in NRC-handelsblad uitgeroepen tot ‘een moderne Christus’. De revival van koningsdrama's als King Lear en Hamlet in de schouwburgen kan volgens mij ook gezien worden als een teken van de herontdekking van de monarchie en de hierarchische verhoudingen die daarbij horen.

Tegenover deze monarchistische praal zet Van Duijnhoven een portret van de keizer van Ethiopië die in ballingschap in de Verenigde Staten woont. In een lang, niet overal interessant stuk schetst hij de treurige persoon van een vermoeide, incontinente man die keizertje speelt in besloten kring.

Een andere bijdrage aan het thema monarchie is

[p. 113]

een straattheaterfragment gebaseerd op het levensverhaal van Haile Selassie, de paradoxale situatie van een keizer die niet gerespecteerd wordt, maar bestolen door zijn onderdanen. Ook het schilderij De Monarchie van Peter Mendlik is gebaseerd op een paradox; het idee achter dit werk is dat ‘elke fysieke onderdrukking van ondergeschikten in feite ook een erkenning van de macht van die onderdrukten is’. Het schilderij toont een koning wiens nar hem op het hoofd is geklommen. De link tussen schilderij en ‘achterliggend idee’ blijft voor mij vaag. De schilder slaat wat denkstappen over. Erkent de nar hier de macht van de koning door hem fysiek te onderdrukken, of is het de koning die de nar altijd heeft onderdrukt en dus ondergeschikt is aan hem? Het schilderij zelf lijkt los te staan van Peter Mendliks ‘achterliggend’ idee; de laatste interpretatie is volgens mij wat Mendlik wil uitdrukken, terwijl het schilderij juist de nar laat zien die de koning fysiek onderdrukt.

Met plezier heb ik het stuk van Petra van der Steen gelezen, waarin zij haar ‘fotosculpturen’ toelicht. Haar foto's van lichaamsfragmenten, die van akelig dichtbij zijn genomen en verwerkt tot sculpturen, werken bevreemdend. De schijnbaar intieme details veranderen in koele objecten, door het fragmenteren (macro-fotografie) wordt het lichaam gereduceerd tot een anoniem ding. Deze foto's tonen de structuur van de opperhuid, de poriën, littekens en haargroei. Ten grondslag aan deze objecten lijkt het avantgardistische principe te liggen dat fotografie zich moet toeleggen op dat terrein waarop zij een monopoliepositie bezit ten opzichte van andere kunsten; in dit geval is dat het afbeelden van details.

Het werk van Petra van der Steen is een voorbeeld van de Post-Human kunst; het lichaam is terug in de beeldende kunst, maar niet op de experimentele manier van de performance-kunst uit de jaren '60 en '70. Het zelfbeeld van de mens is aan het veranderen onder invloed van nieuwe technologieën (media, computer, virtual reality) Mensen stellen zichzelf samen, het individu bestaat niet meer.

Volgens de New Yorkse kunstcriticus en filosoof Arthur Coleman Danto zijn wij aangeland op een post-historisch moment; de structuur van de kunst is blootgelegd. We zijn bevrijd van de last van de geschiedenis, een onbekommerd tijdperk van Spielerei breekt nu aan.

Met zijn werk I am useless for the culture but God loves me geeft Mike Kelley deze tijdgeest ironisch weer. De relativering van de rol van de kunstenaar werkt geruststellend. We zijn slechts produkten van deze tijd.

Natuurlijk kan in een blad dat een tijdsbeeld wil geven een stukje over het milieu niet ontbreken. Robin Berg (van de NJMO - Nationale Jongerenraad voor Milieu en Ontwikkeling) heeft dit stuk met rode wangen geschreven, dat kun je lezen. Hij laat zich (op papier in ieder geval) niet inpakken door de volwassenen met hun ‘na ons de zondvloed-mentaliteit’. Robin wil de ‘doorsneejongeren’ (hier hoort Robin vast niet bij) bereiken en hen ervan doordringen dat zij milieubewuster moeten worden. Alleen met deze groep achter zich kunnen jongeren als Robin de ‘machthebbers van het moment’ voor zich winnen. Daartoe moeten ‘wij als jongeren uitstijgen boven politieke, culturele en religieuze verschillen en ons richten op ons gezamenlijke belang - dat van een schone toekomst’. Wat wil Robin nou; (doorsnee-)Jongeren in een hokje zetten of uitstijgen boven politieke, culturele en religieuze verschillen?

Het muziekaandeel in dit nummer van MillenniuM bestaat uit een artikel over jazz en het idee dat deze muziek zich alleen nog op het verleden lijkt te kunnen richten. Grote jazzmuzikanten als Miles Davis en John Coltrane worden niet opgevolgd. Volgens jazzcriticus Michel-Claude Jalard is ‘jazz repertoiremuziek geworden en is de tijd van de grote scheppers voorgoed voorbij’. Jorien Castelijn, de schrijfster van het artikel, wil zich verder niet mengen in de ‘stomvervelende’ discussie of jazz al dan niet dood is en haalt als ‘meest verhelderende citaat uit de hele discussie’ trompettist Lester Bowie aan: ‘Is jazz as we know it dead...yet? That all depends on what you know.’. Hoewel zij zegt niet nog meer woorden vuil te willen maken aan het dood-of-levend-vraagstuk, verklaart zij vervolgens de jazz toch behoorlijk in coma. Zij ziet de geschiedenis van de jazz als een verhaal van reductie, een zoektocht naar vrijheid, en constateert dat de jazz op dit moment in een doodlopende straat terecht is gekomen. Uit deze uitzichtloze situatie zijn er voor de jazzmuzikant drie uitwegen denkbaar, die alle drie reeds van een scheldwoord

[p. 114]

zijn voorzien: imitator, eclecticus en popmuzikant. Achtereenvolgens worden deze uitwegen besproken en toegelicht, voorzien van drie mooie beeldende tekeningen van Marieke Barnas (weer een mooi staaltje van genrevermenging waar dit tijdschrift goed in is). Dit artikel is erg boeiend; er is hier duidelijk een goed onderlegde jazzkenner aan het woord.

Ook een leuke bijdrage is het ontwerp van de IJ-toren door Gert-Jan de Jong. Hij constateert dat het water, dat altijd zo dominant aanwezig is geweest in de geschiedenis van de lage landen (niet alleen als dreiging, maar ook ter verdediging en als poort tot rijkdom door handel en visserij), met de voltooiing van de Deltawerken voorgoed is buitengesloten en dus de identiteit van Nederland niet meer bepaalt. Om te voorkomen dat Nederland opgaat in ‘de Europese stad waarin iedereen woont maar niemand zich thuisvoelt,’ pleit hij voor de bouw van een ‘landmark’ van het kaliber Eiffeltoren, die er voor moet zorgen dat Nederland haar identiteit laat zien. De Jong wil dus het evenwicht tussen land en water, dat in de afgelopen eeuw nogal eens uit balans is geraakt maar nu eindelijk zeker lijkt te zijn gesteld, in een monument vatten dat de 21e-eeuwers zal herinneren aan de verworvenheden van de 20e eeuw. In het ontwerp voor zijn IJ-toren heeft Gert-Jan de Jong de spanning in het evenwicht tussen water en land goed weten uit te drukken; de toren zou vierhonderd meter hoog moeten worden en niet op een stevig fundament rusten, maar op een buiten het midden geplaatste poot in het water (stel je een wijdbeens staande mens voor met maar één been). Het geheel wordt overeind gehouden door vijf in omliggende eilanden verankerde kabels. Deze Frank Lloyd Wright-achtige constructie sluit erg mooi aan bij de spanning tussen water en land (als de kabels breken, is de toren verloren), maar ik krijg er buikpijn van. Dit is geen architectuur maar een gedachte; het is niet mooi, maar je wordt er wel misselijk van.

Een ding is duidelijk; dit tijdschrift bulkt van de pretenties. De gedachte dat MillenniuM zich in het jaar 2000 wil opheffen, omdat haar heroriënterende taak dan achter de rug is, lijkt op het eerste gezicht heel bescheiden, maar houdt ook in dat dit tijdschrift zeven jaar denkt tebestaan! Maar ik mag deze opschepperij wel. Over het algemeen vind ik het een geslaagd tijdschrift. Af en toe heb ik me door artikelen heen geworsteld, of en toe heb ik met veel plezier gelezen en gekeken, wat mag onderstrepen dat MillenniuM een gevarieerd tijdschrift is.

Vera de Bot