Vooys. Jaargang 12

[p. 92]

De poëzie van de dolfijn
Ewout van der Knaap

I wish I could swim like dolphins can swim
like dolphins can swim
(David Bowie, ‘Heroes’)

In een van zijn boekjes spreekt Dick Bruna de wensdroom uit van een meisje dat schrijfster van ‘hele leuke boeken’ wil worden. Waarover die moeten gaan, wordt snel duidelijk: ‘over een dolfijn bijvoorbeeld / o, dat is zo'n enig dier / dat kan denken en kan lachen / kijk, dat lachen zie je hier’. Met de slimheid en de vrolijkheid van de dolfijn hebben enige generaties middels de serie Flipper kunnen kennismaken. Om het allemaal met eigen ogen te aanschouwen, kan de jeugd naar het Dolfinarium. Wie de kans mist te Harderwijk in een rubberbootje door een dolfijn te worden voortgetrokken, hunkert er misschien zijn verdere leven naar. De schaterlach van het dier vult dromen. De markt reageert daarop. Volwassen reisbureaus adverteren voor duikcursussen in Israël met de slogan ‘Leren duiken tussen de dolfijnen’.

De fascinatie voor de dolfijn is vergelijkbaar met die voor de dinosaurus, maar heeft nooit een uitzinnig commercieel succes gekend zoals dat in 1993 de dinosaurus ten deel viel. De gruwelijke trekken van het uitgestorven reptiel, die de film Jurassic Park toont, heeft het sociale zoogdier niet. Bij de dino-rage hoort het griezel-effect, maar ook de wijze les dat wij heel wat van de reuzen kunnen leren. Terwijl kinderen allerlei vlees- en plantenetende reptielen (lees: goed en kwaad) onderscheiden, bedoelen de meesten met dolfijn de vriendelijke tuimelaar. Het springlevende dier heeft zowel in de beleving als in de verbeelding (bijvoorbeeld in literaire teksten) een functie gekregen.

Op Hawaï, Bake Island, kunnen kinderen met getrainde dolfijnen zwemmen. De dieren vertonen kunstjes, maar laten zich ook aaien: ‘dolphin encounter’ wordt de ontmoeting met deze in gevangenschap verkerende knuffeldieren genoemd. In de Dinglebaai aan de westkust van lerland is de vrij zwemmende dolfijn Tungy een trekpleister alsof het om een Maria-verschijning gaat. Men beweert dat er van het contact met de dolfijn een geneeskrachtige werking uitgaat. Mensen met gebreken van uiteenlopende aard plonzen in de baai om te genezen. Van het contact met Tungy verwacht men validiteit, gezichtsvermogen, potentie. De positieve en heilzame kwaliteiten die de dolfijn worden toegedicht, hebben hem een aura gegeven, waardoor hij in kringen van alternatieve geneeswijzen als symbool wordt gebruikt. Ook is de dolfijn in de New Age-cultus opgenomen.

Uiteraard maakt de farmaceutische industrie gebruik van de clichés over dolfijnen. Het bedrijf Pfizer Inc. New York beveelt de Feldene 20 zetpil aan bij gewrichtspijn. Zorgeloos tuimelende dolfijnen begeleiden de advertentie: zo pijnloos en vrij zal ook de gebruiker zich kunnen bewegen. Janssen Pharmaceutica biedt Orap aan, omdat het ‘een bevrijdend antipsychoticum’ is. Uit de zee springen vier dolfijnen harmonisch hoog op.

Het groepsdier wordt, ook in de poëzie, met bruisend leven geassocieerd, ondanks talloze mysterieuze massa-strandingen. Andréas Embiríkos (1901-1975) schrijft in zijn gedicht ‘Het werkwoord “turen”’ onbekommerd:

Tegen de reling geleund kijk ik uit
En zie het wild van mijn gedachten
Dolfijnen die op- en onderduiken in de golven.

Het gedicht is nog uit een tijd waarin het niet algemeen bekend was dat dolfijnen in netten van tonijnvissers sterven, eenvoudigweg omdat ze regelmatig buitelend te voorschijn kwamen.

Behalve in het toerisme, de farmaceutische industrie en de poëzie duikt de dolfijn op in vaktaal. De zwemstijl die wij ‘vlinderslag’ noemen, wordt in de Duitse taal met ‘Delphinschwimmen’ aangeduid, wat een logische benaming lijkt. In het Engels is die vondst niet terug te vinden. De sportclub Miami Dolphins uit Florida, een staat die rijk is aan

[p. 93]

dolfijnen, is dan ook geen zwemclub, maar een vitale vereniging voor American Football. De dolfijn is niet alleen als sportief symbool functioneel, hij is ook voor andere lusten inspirerend. Jan Hontscharenko (1951) heeft met zijn roman Perrongeliefden het Nederlands met een nieuw werkwoord verrijkt, om seksuele verrichtingen, geïnspireerd op de bewegingen van het dier, aan te kunnen duiden. Zowel de man als de vrouw kunnen dolfijnen:

‘[...] drukte ik haar met beide handen om haar middel tegen me aan, begon met mijn heupen te dolfijnen [...]’

‘Daarna, met haar rug naar mij toegekeerd, ging ze op mij zitten, op en neer verend in amazonegalop [...] Ze dolfijnde iets.’

Redders in de nood

Huge sea-wood fed with copper
Burned green and orange, framed by the coloured stone,
In which sad light a carved dolphin swam
(T.S. Eliot)

De dolfijn is een oud bestanddeel van de poëzie: hetzij in het decor, zoals in Eliots The Waste Land, hetzij als object van bewondering. Van Pindaros (518-438 v.Chr.) is er een fragment over de dolfijn. Voor Friedrich Hölderlin (1770-1843) was deze Griekse odendichter een voorbeeld. Hij beschrijft in zijn commentaar bij het fragment de fluit van de tritons in het onderwaterrijk, die het dier ontroert. Aanleiding was zijn vertaling uit het Grieks: ‘Den in des wellenlosen Meeres Tiefe von Flöten / Bewegt hat liebenswürdig der Gesang.’ Tritons zijn lagere zeegoden onder Poseidon en begeleiden hem. Ze zijn half mens, half dolfijn of vis en heel wat vriendelijker dan hun collega-halfbloedwezens: minotaurussen, centaurs.

Het wekt geen verbazing dat R.M. Rilke door de gratie van de dolfijn was gefascineerd. Hij is immers als de schepper van dinggedichten bekend geworden. Toen Rilke in Parijs was, schreef hij op 1 augustus 1907 het gedicht ‘Delphine’, vermoedelijk geïnspireerd op de Fontana del Tritone in Rome. Om de boeg van het schip zwemmen ze ‘als om een vaas romp en ronding / zalig, zorgeloos, vrij van verwonding’.

Hoewel dolfijnen door Rilke gestileerd worden tot een deel van een ornament, beschikken zij over een eigenschap die hun sierende aanwezigheid meer dan rechtvaardigt: zij zijn al van oudsher redders in de nood. Jonge helden worden door hen gered: ‘Maar dan dolfijnen, golvenbewonende, / droegen den edelen Theseus snel / naar het huis van zijn vader, den paardberijdenden, / en binnen trad hij der goden zaal.’ (Bakchylides, ca. 470 v. Chr.). De dichter en citerspeler Arion, zo wordt bij Ovidius (43 v. - 18 n.Chr.) beschreven, betoverde door zijn gezang een groep dolfijnen en werd door een dolfijn van de verdrinkingsdood gered. Mede door dit verhaal heeft de dolfijn de naam schipbreukelingen te helpen. Recentelijk nog bracht de Volkskrant (26-10-93) op de voorpagina het volgende berichtje:

‘Een Franse sporivisserheeft [...] verklaard dat twee dolfijnen hem en twee vrienden het leven hebben gered. Volgens Jean-Francois Colombier duwden de vissen [sic!] hun rubberboot tegen de ebstroom terug naar de kust van Bretagne, toen het drietal in zwaar weer naar open zee afdreef. Volgens een dolfijnexpert is dergelijk gedrag [...] niet ongewoon, omdat ze zo ook vaak dode soortgenoten meenemen.’

Opmerkelijk is de biologische onkunde die uit het artikel spreekt: het zoogdier wordt bij de vissen ingedeeld. Het dier dat zo dicht bij de mens staat en een object van projectie is, wordt op deze wijze op afstand gehouden. Dat is des te vreemder, omdat er een grote fascinatie uitgaat naar het reddingsinstinct.

Behalve fascinerend is ‘de aard van het beestje’ ook aantrekkelijk: het stimuleert sensuele fantasieën. Dat blijkt uit Naakte vrouw op een dolfijn van Francois Boucher, een tekening die in het bezit is van Museum Boymans-Van Beuningen. Het laat misschien wel een van de door Midas Dekkers bedoelde ‘bestialiteiten’ zien: de vrouw zit in extase op het dier.

In de Oudheid ging de dolfijn van hand tot hand: hij werd afgebeeld op munten en schalen. Er is niet veel veranderd in het verlangen dolfijnen te ontmoeten. Hoewel de kennis over het dier pas met de intrede van zendapparatuur betrouwbaar is geworden, is het genoemde verlangen door de eeuwen heen nauwelijks gebaseerd geweest op de angst voor het onbekende. Eerder is er sprake van

[p. 94]

de wens bevrijd te worden, die alleen door vertrouwde zaken kan worden opgeroepen: in de verbeelding is het dier dichtbij. Van een anonieme Kretenzer is het gedicht ‘Dolfijnloze zomer’ waarin de dolfijn als ‘ontsnappingsmogelijkheid’ wordt gezien:

Glibberlijf
laat mij jou houden

Je ontglipt de golven
en mij:
de zee is niet als op t.v.

Zachtmoedig dier,
redder in de nood
breng mij lachend
weg van hier

Het dier is in de verbeelding een Verlosser geworden, die echter in de media is ondergedompeld en in zijn natuurlijke omgeving onvindbaar blijkt.

‘Zeg eens bal’

in de
vervloeide namen
jagen de tuimelaars
(Paul Celan)

Bij Hans Faverey is de dolfijn een demonstratie-object geworden van wat de dichter wil zeggen. Wat er ook gebeurt: de dolfijn die in elf gedichten van Faverey zwemt, zwijgt. Daaraan heeft hij waarschijnlijk zijn poëtische waarde te danken. Breeduit illustreert Faverey in de bekende, humoristische reeks ‘Man & dolphin / Mens & dolfijn’ uit Gedichten 2 de volharding van de trainer die met een mechanistisch-behavioristische methode tracht zijn intelligente leerling het object te laten benoemen waarmee het in de (trainings)werkelijkheid speelt.

Ball; say: ball.

(Bal; zeg: bal).
Je moet ‘bal’ zeggen.
Dolfijn, zeg eens bal.
B/a/l: bal. Hé,

Dolfijn, zeg nou eens ‘bal’.

Alleen het rechtop lopende zoogdier dat mens heet, kan een relatie tussen ding en woord benoemen. Stimuli kunnen dieren patronen bijbrengen, maar geen taal. Dat is al de hele evolutie het geval. Door in een literaire tekst, waarin hij onmisbaar blijkt, niet te spreken, glipt de dolfijn door de mazen van de gesouffleerde tekst. Zodoende blijft hij gevangen in mythen. Onwillekeurig gaat de lezer het dier waarderen om zijn subversieve actie ieder commentaar te weigeren en het gezag te ondermijnen. De dolfijn is wel zo goed door hoepels te springen en ballen te koppen, maar wil de voorwerpen niet benoemen.

Zou recent onderzoek naar het gedrag van dolfijnen het beeld over het dier negatief kunnen kleuren? De sociologische constatering dat de dolfijn in beestachtigheid niet voor de mens onderdoet (bijvoorbeeld groepsverkrachtingen niet schuwt), zal de dichterlijke bewondering, verbazing of hunkering waarschijnlijk niet teniet kunnen doen. Daarvoor is het dier te sterk verankerd in de traditie. Bovendien staat de dolfijn, anders dan de eenhoorn, via tv, Greenpeace en, hoewel sporadisch, de natuur zelf met ons in contact.

Een van de meest eigenzinnige Duitstalige dichters was Ernst Meister (1911-1979). Bij hem is de dolfijn tot monument geworden. In de jaren '50

[p. 95]

schreef de dichter, die regelmatig in Zuid-Frankrijk was, verlangend: ‘Dolfijn, die de rand van de wereld / deze nacht oversprong, / hoe bereik ik je ooit?’. In zijn sterfjaar verscheen zijn laatste bundel, Wandloser Raum. Daarin staat een gedicht van grote eenvoud en diepte:

Daar op de klippen
een gemurmel, lijkt jou,
van het niet en niets.

Vlak bij jou
rolt een golf

Daar! uit
gestrekte zee
springt hoog op
een dolfijn.

Het gedicht appelleert aan oude voorstellingen en wensen om een dolfijn te zien verschijnen. Meister schrijft ergens anders: ‘Waarom schrik ik / van dat wat is, / hoewel ik / er deel van uitmaak?’ Zo vergaat het ook de toeschouwer in het gedicht, die op solide bodem staat. Hij voelt de trilling van wat komen gaat. Het gedicht eindigt met de climax van de sprong, die door de golf wordt aangekondigd. Heel kort is er een teken van leven. De dolfijn is bewijs van het bestaan: hij openbaart zich, zijn sprong is een openbaring, de zee bezit het bewijs van het bestaan. Daardoor worden de voorafgaande strofen en de ontbrekende strofen erna als Niets bestempeld. De mens is slechts getuige, neemt niet deel aan de getoonde samenvatting van zijn existentie. De spanning bestaat uit de sprakeloosheid en de uit het Niets opduikende dolfijn. Het dier bevrijdt de toeschouwer in het gedicht en de lezer in eerste instantie door zijn jubelende beweging van andere gedachten. Dat duurt kort. Slechts een ogenblik onttrekt het dier zich aan het Niets, dan valt het in het Niets terug. Immers vindt de existentie,



zo heeft Blaise Pascal het in de 17e eeuw geformuleerd, tussen twee eeuwigheden plaats.

Het ‘gemurmel’, zoals Foucault de intertekstualiteit van literatuur definieert, wordt uiteindelijk een epifanisch moment wanneer de dolfijn tevoorschijn komt, uit het niets van de tekst opduikt, zoals Meisters gedicht laat zien. Het moment vraagt om een traditioneel beeld. De iconografische betekenis van de dolfijn, vooral in het Middellandse-Zeegebied, kan niet worden uitgevlakt als we naar een reden voor zijn rol in de poëzie zoeken: het dier staat dicht bij de goden (Apollo, Dionysos, Aphrodite, Poseidon), is mensenredder en brengt op zijn rug de zielen van overledenen veilig naar het hiernamaals. Het dier dat schepen (Faverey: ‘De dolfijn die voor het schip uit zwemt’), maar ook zielen vergezelt, onttrekt zich meestal aan de levende toeschouwer, zoals het zich aan mensentaal onttrekt.