Vooys. Jaargang 12

[p. 49]

recensies
Herkenbare wijsgerigheid

Michel de Montaigne, Essays, een proeve van zeven. Vertaald door Hans van Pinxteren. Atheneum - Polak en Van Gennep. 1993, f 29,90

Michel de Montaigne (1553-1592) schreef tussen 1570 en 1592 drie boeken met essays, handelend over uiteenlopende onderwerpen. Als voorproef van zijn integrale vertaling van De Montaignes Essays bracht Hans van Pinxteren zeven essays bijeen uit alle drie de boeken. De keuze voor deze essays werd bepaald door Van Pinxterens overweging een beeld te geven van de diversiteit van het werk van De Montaigne.

Michel de Montaigne was geen literator, geen filosoof en geen wetenschapper. Hij was het allemaal een klein beetje. Hij was vooral een Fransman die zichzelf en de wereld om zich heen beschouwde en bevroeg. Zijn denken, zijn gedachten, bevindingen en opvattingen stelde hij te boek. Hij zou een zoekende wijsgeer genoemd kunnen worden.

De Montaigne hanteert persoonlijke ervaringen en gemoedstoestanden die ieder mens kent als onderwerpen voor zijn essays. Zo zijn daar: ‘Over de droefheid’, ‘Over de ijdelheid’ of ‘Over de wisselvalligheid van onze daden’. Daarbij neemt De Montaigne heel duidelijk zichzelf en zijn leven als uitgangspunt en toetssteen. In het ‘Aan de lezer’, dat de Essays inleidt, maakt De Montaigne dit expliciet: ‘[...] want ik portretteer mijzelf. Hier zullen zowel mijn gebreken als mijn natuurlijke gedaante onverbloemd worden weergegeven, voor zover het fatsoen mij dit toestaat. Als ik onder een van die volken had geleefd waarvan het heet dat zij nog de gelukzalige vrijheid van de oorspronkelijke natuurwetten genieten, weet dat ik mij volgaarne spiernaakt had laten zien, ten voeten uit. Dus, lezer, ik vorm zelf de stof van mijnboek; het is onjuist uw tijd te verdoen met een zo frivool en ijdel onderwerp. Vaarwel dus.’ Alvorens de essays nader te beschouwen geef ik eerst een schets van De Montaigne als mens, van zijn leven en tijd. Nu leven we in een tijd die gekenmerkt wordt door talloze grotere en kleinere conflicten tussen bevolkingsgroepen. Deze ruzies spelen zich zowel in onze directe omgeving als in andere werelddelen af. Doordat wij ons bewust zijn van die oorlogen, dient zich vaak de vraag naar stellingname voor of tegen een van de strijdende partijen aan. Ondanks de informatiestroom die diverse feiten en aspecten van het conflict openbaart, kan men slechts gissen naar ‘Wat nu eigenlijk waar is, en wat goed is’. Toch kiest men vaak voor een van de partijen. Michel De Montaigne leefde in eenzelfde conflictueuze periode. Ook hem werd gevraagd stelling te nemen, maar hij kon dat niet. Daar was hij de mens niet naar. Hij wist eenvoudigweg niet wat waar en goed was.

In 1570 stapte de rechtsgeleerde Michel De Montaigne uit het parlement van Bordeaux om zich toe te leggen op de studie van de klassieken. Op dat moment stonden de radicale hervormers, de Hugenoten en de ultra-katholieken onder aanvoering van koning Karel IX, elkaar naar het leven. In de Bartholomeusnacht van 1572 werden, met stilzwijgende goedkeuring van het hof, in Parijs 2000 en in heel Frankrijk 20.000 Hugenoten vermoord. Ondanks pressie van de Hugenoten, die op dat moment in het district van De Montaigne de toon aangaven, koos de katholieke De Montaigne geen partij. Hij laveerde gedurende de Dertigjarige Oorlog tussen de twee partijen door. Hij had zijn handen vol aan het beschouwen en wegen van de situatie en van de hem omringende werkelijkheid.

Bij het lezen van zijn essays ontstaat soms een ervaring die De Montaignes haast postmodern te noemen scepsis laat zien ten aanzien van de waarneming van de werkelijkheid. Een aardig voorbeeld van De Montaignes ‘waarnemingsscepsis’ is te lezen in zijn essay ‘Over de kunst van het discussiëren’. Hier maakt hij zich kwaad om ‘de ezelachtige uitlatingen, de halsstarrige uitvluchten, en de bekrompen zelfverdediging’ van zijn ondergeschikten. Hij windt zich ordinair op over de door hem waargenomen uitingen. Maar direct daarna vraagt hij zich af: ‘Maar als ik de dingen nu eens anders zie dan ze zijn? Dat is toch mogelijk?’

Om zijn bevindingen te rangschikken en om meer grip te krijgen op zijn denken begon De Montaigne te schrijven. Dit zou hij blijven doen tot aan zijn dood in 1592. Hoewel hij zijn eigen gedachten en gevoelens als uitgangspunt voor zijn schrijven nam, is het echter beslist niet zo dat hij met zijn essays een soort dagboek met voorvallen en zieleroerselen heeft geschreven. Het is aan de andere kant ook niet zo dat De Montaigne een nieuwe slui-

[p. 50]

tende filosofie wilde vervaardigen. Door zijn studie van klassieke denkers is De Montaigne wel beïnvloed door verschillende aspecten van de klassieke filosofie. Hij hanteerde filosofieën die hem aanspraken als grondpatroon of uitgangspunt voor eigen overdenkingen van ervaringen en bevindingen. In ‘Over de wisselvalligheid van onze daden’ staat een aardig voorbeeld van hoe De Montaigne een klassieke uitspraak toetst aan eigen bevindingen. ‘Een aan Demosthenes toegeschreven gezegde luidt: alle deugd begint bij bezinning en beraad, en vindt haar doel en vervolmaking in standvastigheid. [De Montaigne:] Als wij door redenering onze weg konden bepalen, zouden wij de mooiste nemen; maar niemand gaat weloverwogen te werk: [...] Gewoonlijk lopen wij achter onze neigingen en begeerten aan, naar links, naar rechts, omhoog, omlaag, al naar de wind der omstandigheden. [...] Wat wij ons hier en nu hebben voorgenomen, veranderen wij aanstonds weer, en nog wat later keren wij weer op onze schreden terug: een en al rusteloosheid en onbestendigheid’. Hans van Pinxteren zegt in zijn toelichting bij deze uitgave dat het denken van De Montaigne in drie fasen ingedeeld kan worden: ‘Een eerste periode, waarin de wijsgeer sterk neigt naar het stoïcisme, een tweede die gekenmerkt wordt door een sceptische levensvisie, en een derde waarin hij komt tot een persoonlijke levensbeschouwing, doorweven met hedonistische tinten en kleurschakeringen.’ Daarnaast geeft van Pinxteren weer hoe de essays tot stand zijn gekomen. Van circa 1571 tot 1580 schreef De Montaigne de essays die hij in 1580 in twee delen publiceerde. In 1588 verscheen er een tweede uitgave. Het gaat hier om dezelfde essays als in de eerste periode, waaraan een en ander was toegevoegd. Bovendien kent de tweede uitgave een extra derde boek met nieuwe essays. Vanaf 1588 tot aan zijn dood in 1592 bleef De Montaigne de tweede uitgave corrigeren en aanvullen. Hij verfraaide bovendien de drie boeken met anekdotes en klassieke citaten.

Hans van Pinxteren helpt de lezer zich een beeld te vormen van de groei en ontwikkeling van De Montaignes denken door voor de passages van de eerste druk uit 1850 een a te plaatsen, en een b en een c voor zinnen en zinsnedes uit respectievelijk 1588 en 1592. Men is snel geneigd de drie historische fasen van ontstaan (a, b en c) te laten corresponderen met de eerder genoemde drie fasen in het denken van De Montaigne (de stoïsche, de sceptische en hedonistische fase). De denkfasen en de historische fasen van ontstaan worden door van Pinxteren nergens expliciet aan elkaar gekoppeld. Wellicht is dat gelukkig. Naar mijn mening leidt het laten corresponderen van de fasen namelijk af van de opvattingen van de schrijver. Men is geneigd de ideeën van de schrijver te toetsen naar de mate waarin ze stoïsch, sceptisch of hedonistisch zijn. Dat lijkt me niet bevordelijk voor het leesplezier. Neem het volgende citaat uit het essay ‘Over de vriendschap’: ‘a Overigens zijn wat wij doorgaans vrienden en vriendschappen noemen slechts kennissen en banden die wij met elkaar hebben aangeknoopt voor een bepaalde gelegenheid, uit een bepaald belang, waardoor onze geesten het wel met elkaar kunnen vinden. Bij de vriendschap waar ik

[p. 51]

het over heb, smelten de geesten samen en vermengen zich tot zo'n volledige eenheid dat zij naadloos in elkaar opgaan. Als ik zou moeten zeggen waarom ik van hem hield, weet ik daar geen antwoord op c dan slechts dit ene: Omdat hij het was, omdat ik het was.’

Het is mijns inziens niet interessant om het werk van De Montaigne op aspecten vanbekende filosofieën te ontleden. Hans van Pinxteren legt hierop de nadruk evenmin. Hij vindt de Essays behoren tot een van de spannendste boeken die hij kent. Ik kan zijn mening hierin delen. Door De Montaignes directe en beeldende taalgebruik, door zijn keuze voor herkenbare emoties en gedachten laat dit wijsgerige werk zich uiterst prettig lezen. Een glimlach is bij het lezen nauwelijks te onderdrukken. Ondanks contradicties, hiaten en merkwaardige associaties weet De Montaigne de lezer te bewegen om bij praktisch iedere uitspraak het gezegde te toetsen aan zijn eigen wereld of wereldbeeld. Doordat hij het bijzondere geval op een hoger, algemeen plan stelt, is het voor de 20e-eeuwse lezer niet moeilijk om de afstand van zijn tijd en plaats te overbruggen. In ‘Over de eenzaamheid’ zet De Montaigne uiteen hoe nutteloos het is in reizen de eenzaamheid te zoeken teneinde van kopzorg af te komen. ‘Als wij niet eerst onszelf en ons gemoed bevrijden van de last die op ons drukt, zal deze zodra wij op reis gaan alleen nog maar zwaarder worden [...].’

Het is voor de mens van nu niet moeilijk om in gedachten het paard te vervangen door een gemotoriseerd voertuig, dat ons naar elders, ‘naar de rust’, kan brengen. Met andere woorden: dit werk is nog springlevend.

Katrien Timmers