Vooys. Jaargang 12

[p. 27]

Postmoderne Bildung voor een gecreoliseerde globale cultuur
Frans Ruiter

Onzekerheid over de taak van de letterenstudie

Douwe Fokkema en Elrud Ibsch betogen in Literatuurwetenschap en cultuuroverdracht (1992) dat wetenschapsbeoefening en cultuuroverdracht twee principieel verschillende zaken zijn. Het veronachtzamen van het onderscheid remt de ontplooiing van beide bezigheden. In een reactie op mijn bespreking¹ van hun boek wijst Fokkema er op dat een striktere hantering van wetenschappelijke criteria allerminst inhoudt dat het voeren van een cultuur-debat binnen de universiteitsmuren voortaan taboe zou zijn. Onduidelijk blijft echter welk relatief gewicht de auteurs toedenken aan enerzijds de literatuurwetenschappelijke en anderzijds de culturele activiteiten binnen de letterenfaculteit, en ook van welke aard de culturele activiteiten zouden moeten zijn. Het zijn geen vragen waarop een eenduidig en definitief antwoord mogelijk is. Elke historische periode vraagt om een nieuwe positiebepaling. Het onderstaande is een bijdrage in de permanente discussie over deze kwestie.

Laat ik eerst nog even terugkeren naar de theoretische oorsprong van het probleem, het principiële onderscheid tussen literatuurwetenschap en cultuuroverdracht. Fokkema en Ibsch stellen dat beide gebaseerd zijn op een ander soort van kennen:

enerzijds het nomologische (wetmatige) kennen met de onmisbare causale verbanden die abstraheren van het individuele en in het beste geval kwantitatieve relaties blootleggen, anderzijds het kennen als een individuele ervaring van zin, die op introspectie berust of zelfs op een epifanie teruggaat.²

Bij de beoordeling van het waarheidsgehalte van wetenschappelijke kennis hoeft men zijn eigen normen en waarden niet in het geding te brengen. Heel anders is dat bij bezigheden in de sfeer van de tweede soort kennis, de cultuuroverdracht. Tot de cultuuroverdracht rekenen Fokkema en Ibsch niet alleen het simpele doorgeven van culturele kennis, maar ook de beoordeling van culturele produkten en de interpretatie ervan. Al deze bezigheden worden sterk gekleurd door culturele waarden: wetenschappelijke objectiviteit is hier niet te bereiken. Duidelijk voorbeeld is het onderricht in de literaire canon. Van de teksten die in de literaire canon zijn opgenomen kan niet gezegd worden dat ze an sich, buiten onze normen en waarden om, belangrijk zijn.³ Dat wij veelal nog dezelfde teksten als onze voorouders belangrijk vinden, is omdat bepaal-

1 Mijn recensie is te vinden in Vooys 11 (1993) 2:109-111, de reactie van D.W. Fokkema in Vooys 11(1993) 3/4:257.

2 Fokkema en Ibsch, p.17.

3 Overigens is de literaire canon waarover de laatste jaren zo'n heftig debat wordt gevoerd empirisch een moeilijk grijpbaar fenomeen. Zij is misschien het beste voor te stellen als een Saussuriaanse langue. De verplichte leeslijsten in het onderwijs en alle mogelijke andere aanwijsbare materialisaties van de canon zijn dan paroles.

[p. 28]

de (smaak)voorkeuren telkens weer worden aangeleerd (en dus de moeite waard gevonden worden om te worden aangeleerd).

En juist op dit punt heerst tegenwoordig grote onzekerheid. Met het postmodernisme hebben zich een onbeperkt pluralisme en een verlammend relativisme over de cultuur verspreid. Pluralisme en relativisme zijn keerzijden van dezelfde medaille. Waarden worden meer en meer als contingent en willekeurig ervaren.⁴ De rechtlijnigheid waarmee onze voorouders hoge en lage, waardevolle en waardeloze cultuuruitingen vermochten te onderscheiden, is verloren gegaan. Het milde paternalisme waarmee vroeger de initiatie in de cultuur gepaard ging, is in een kwaad daglicht komen te staan.⁵ Waarom zouden de verschijnselen uit de zogenaamde popular culture geen aanspraak maken op onze serieuze en liefdevolle aandacht? En waarom dan ook niet de cultuuruitingen van vrouwen, homo's, zwarten, hindoestaanse immigranten, en een ieder ander die zich achtergesteld voelt en zichzelf in de huidige canon van de ‘hoge cultuur’ niet in voldoende mate terugvindt?

Viktor IV, ‘Everything’

Net in een tijd dat de ene bezuinigingsoperatie na de andere de letterenfaculteiten treft, en alle krachten gemobiliseerd zouden moeten worden om een volledige uitholling te voorkomen, is de rechtvaardiging van de letterenstudie problematischer dan ooit. Wat is welbeschouwd eigenlijk de primaire taak van de letterenfaculteit? Is die het genereren van wetenschappelijke kennis met de ambitie causale, kwantitatieve verbanden op het terrein van de cultuur bloot te leggen? Of eerder cultuuroverdracht, met haar affirmatieve en kritische aandacht voor de kwalitatieve (waardevolle) aspecten van cultuuruitingen? De praktijk van alledag geeft weing aanknopingspunten voor een antwoord op deze fundamentele vragen. De letterenstudie biedt de aanblik van een onoverzichtelijk conglomeraat van vakgebieden en studierichtingen, meer het toevallige dan het geplande resultaat van een lang proces van aanslibbing en verbrokkeling. Een sturend idee of doelstelling valt er in deze vrolijke anarchie moeilijk te ontdekken, en lijkt er ook niet aan opgelegd te kunnen worden. Toch zitten we - als we de tweedeling die Fokkema en Ibsch maken niet louter als een theoretische denkexercitie wensen te beschouwen - met een levensgroot dilemma opgescheept. Op de oude pseudo-wetenschappelijke voet kunnen we niet doorgaan. Er moeten dus keuzen gemaakt worden en accenten gelegd. Moeten we nu maar harde, kwantitatieve wetenschap gaan bedrijven en alles op alles zetten om het enigszins dubieuze verleden van de letterenstudie snel achter ons te laten? Welbeschouwd ligt het binnen het instituut van de universiteit voor de hand dit te doen. Maar zou het dan eigenlijk niet een stuk consequenter zijn de letteren op te heffen en aansluiting te zoeken bij de sociale wetenschappen (vakgroep ‘Studie van de culturele gebruiken van de elite’)?⁶ Dat de meesten van ons dat een weinig aantrekkelijk vooruitzicht vinden, verraadt dat we misschien toch niet wetenschappelijk tot de laatste snik wensen te zijn. Kiezen we echter de andere optie, en vinden we dat het literatuurwetenschappelijk onderzoek weliswaar belangrijk is, maar in dienst staat van een optimalere uitvoering van de culturele taak van de letterenstu-

4 De meest pregnante formulering van deze positie is te vinden in Barbara Herrnstein Smith, Contingencies of Value: Alternative Perspectives for Critical Theory, 1988.

5 Behartigenswaardige gedachten (vanuit een socialistisch perspectief) over de gevaren van het culturele relativisme voor de ontwikkeling van autonome individuen die tot zelfstandig oordelen in staat zullen zijn, vindt men in Hans Blokland, Vrijheid, autonomie, emancipatie. Een politiekfilosofische en cultuurpolitieke beschouwing, Eburon, 1991.

6 Zie over het cultuurverschil tussen de letterkunde en de sociale wetenschappen J. Goudsblom, ‘The humanities and the social sciences,’ in: E. Zürcher en T. Langendorff (eds.), The humanities in the Nineties: A View from the Netherlands. Amsterdam/Lisse, 1990: pp. 23-42.

[p. 29]

die, dan laden we de onaangename verplichting op ons duidelijk te formuleren hoe die culturele opdracht ingevuld moet worden. Menigeen zal daaraan liever zijn vingers niet branden. De postmoderne tijd lijkt bepaald niet het meest geschikte klimaat om te speculeren over een hooggestemd streven van de letterenstudies. Toch zal naar het zich laat aanzien de druk om juist de culturele doelstellingen van de letterenstudie te expliciteren en te rechtvaardigen toenemen, al was het maar vanwege de reële problemen rond cultuur en identiteit die in onze cultureel pluralistische samenleving te verwachten zijn.

De humaniora in de vuurlinie

De ontwikkelingen in de Verenigde Staten wijzen in ieder geval in die richting. Voor ons zijn de Verenigde Staten een leerzame proeftuin voor de multi-culturele samenleving. De discussie over zin en inhoud van de humaniora wordt er in volle hevigheid gevoerd.⁷ Allerlei minderheidsgroeperingen met een etnische, religieuze of politieke achtergrond, eisen binnen de Faculty of Liberal Arts hun culturele rechten op. De literaire canon is een van de geliefde doelwitten waar ze hun aanvallen op richten. Die zou partijdig zijn, en slechts de culturele waarden van een kleine dominante minderheidsgroepering verspreiden en bekrachtigen. De kritikasters van de canon - canon-busters noemt Gorak ze - beschouwen de mentale effecten van de canon zoals die onderwezen wordt als verstarrend, onderdrukkend en vervormend⁸:

For the ‘canon-busters’ the canon - always resolutely singular - functions as a cultural equivalent of the International Monetary Fund, bestowing its privilege and accumulated capital only on works that accept its parochial, but inordinately overfunded prejudices as carrying the force of universal law.⁹

De gevestigde en eerbiedwaardige (wo)men of letters zien met lede ogen aan dat allerlei belangengroeperingen hun prachtige culturele tuin hebben uitgekozen om ordinaire politieke geschillen uit te vechten. De National Association of Scholars zag zich dermate in het nauw gebracht dat zij zich genoodzaakt voelde in een grote advertentie met de kop ‘Is the Curriculum Biased?’ (The New York Times of Books 1 maart 1990) publiekelijk de beschuldiging van de hand te wijzen dat het bestaande onderwijsaanbod aan de Amerikaanse universiteiten eurocentrisch, patriachaal, seksistisch, etnocentrisch en racistisch zou zijn. ‘The banner of “cultural diversity”,’ zo waarschuwde deze geleerde vereniging, ‘is apparently being raised by some whose paramount interests actually lies in attacking the West and its institutions.’ De Westerse cultuur wankelt. Allen Bloom was enige jaren daarvoor al tot die conclusie gekomen. In het volumineuze The Closing of the American Mind (1987) ontvouwde hij een Spengleriaans doemscenario. Als de Amerikaanse studerende jeugd niet snel terugkeert van haar relativistische dwaalwegen, en de Klassieke Canon weer serieus als leidraad voor het leven neemt, dan is de Amerikaanse liberale cultuur ten dode opgeschreven. Bloom kruidde zijn betoog met een flinke dosis onver-

7 Zie o.m. Gerald Graff en Reginald Gibbon (eds.) Criticism in the University (Nortwestern University Press, 1985), en een special issue van de Partisan Review 58 (1991) 2 over ‘The Changing Culture of the University’.

8 Zie voor Nederlandse canon-busters Ernst van Alphen en Maaike Meijer (red.), De canon onder vuur: Nederlandse literatuur tegendraads gelezen (Amsterdam. 1990). Van Alphen en Meijer stellen dat onze kijk op de wereld gedeeltelijk bepaald wordt door de literaire canon en met name door de interpretaties van de werken die in de canon zijn opgenomen. Van de interpretatiegeschiedenis zou ‘een dwingende greep uitgaan’, die de neiging heeft ‘zich tot het oneindige voort te zetten’.

9 Jan Gorak, The Making of the Modern Canon: Genesis and Crisis of a Literary Idea. London, 1991, p. 155.

[p. 30]

huld patriottisme. Hij suggereert dat de Duitsers, lang voor Hitler, in alle stilte al een ander (en veel gevaarlijker) front hebben geopend. Hun geheime wapen: het relativisme. Zo lang de Amerikanen er niet in slagen zich van deze relativistische smetten vrij te maken, zal de liberale democratie serieus gevaar lopen, aldus Bloom.

Maar je kunt wel pleiten, smeken, inspelen op de paranoïa van het publiek of desnoods gewoon met de vuist op tafel slaan: als er niemand wil luisteren, schiet je er weinig mee op. Sommigen hebben besloten de toestand onder ogen te zien. Iemand als Gerald Graff erkent dat de culturele verscheidenheid een onontkoombaar gegeven is van de hedendaagse academische situatie. Dat vereist een nieuw soort benadering.¹⁰ Het zoeken is naar een manier om met de grote diversiteit aan culturele oriëntaties binnen de humaniora om te gaan. Ze zijn moeilijk tot een gemeenschappelijke kern te herleiden. De felle discussies rond de kwestie van de cultural literacy heeft dat wel duidelijk gemaakt.¹¹ Aan de andere kant is het ook weinig aantrekkelijk de uiteenlopende culturele waarden en benaderingen maar naast elkaar te laten voortbestaan, alsof er geen wrijvingen zouden zijn. Dat zou tot een onverschillig soort relativisme leiden waar niemand mee gebaat is. Als er geen eenstemmigheid is, dan moeten de conflicten ook niet worden verzwegen, maar juist aan het licht gebracht en in alle openheid bediscussieerd worden. Graff maakt het conflict tot het kernstuk van de Bildung die de hedendaagse letterenstudent zich zou moeten verwerven:

A really clear vision would see, when what educated persons should know is deeply disputed, the dispute itself becomes part of what educated persons should know.¹²

Niet iedereen is het daar mee eens. Volgens neo-conservatieve commentatoren is de democratie in reëel gevaar als de burgers niet meer beschikken over een gedeelde ‘cultural literacy’. Maar, brengt Graff daar tegen in:

We need to distinguish between a shared body of national beliefs, which democracies can do nicely without, and a common national debate about our many differences, which we now need more than ever.¹³

Nu lijken deze overwegingen aangaande de publieke zaak ons wel erg ver te verwijderen van de dagelijkse praktijk van de letterenstudie. Die ziet er over het algemeen heel wat prozaïscher uit. Toch is de letterenstudie veel nauwer met centrale ideologische preoccupaties van de samenleving verbonden dan we ons over het algemeen bewust (wensen te) zijn. De studie van de nationale taal- en letterkundes is onverbrekelijk verbonden aan het politieke project van nationale staatsvorming. De vakken Nederlandse taal- en letterkunde en geschiedenis, die in de loop van de 19e eeuw aan de universiteit zijn ingevoerd, hebben veel bijgedragen aan ons nationale identiteitsbesef.¹⁴ De keuze voor de studie Nederlands is nog altijd een daad met cultuur-politieke implicaties: het draagt bij aan de continuering van de Nederlandse cultuur.¹⁵ Dat er aan de

10 Gerald Graff, Beyond the Culture Wars. How Teaching the Conflict Can Revitalize American Education. New York/London, 1992.

11 De discussie werd uitgelokt door de publikatie van E.D. Hirsch, Cultural Literacy. What Every American Needs to Know. Boston, 1987.

12 Graff, p. 44.

13 Graff, p. 45

14 Zie J. Kloek, ‘“Dit hoofdvak van alle beschaafde opvoeding”: Over de voorgeschiedenis van Nederlandse letterkunde als schoolvak’, in: Literatuur 10 (1993) 5: 267-279.

15 ‘De neerlandici hebben maar één geldig excuus voor de keus van hun studie: nationalisme,’ schreef J.P. Guépin in ‘De studie Nederlands is schadelijk: weg ermee!’ (Het Parool, 20 maart 1993).

[p. 31]

Nederlandse universiteit daarnaast nog Frans, Duits, Engels en nog een handjevol andere talen gestudeerd kunnen worden, versterkt het algemene denkbeeld dat nationale staten dankzij hun geheel eigen cultuur bestaansrecht hebben.

Bouwstenen voor een nieuw beschavingsideaal

Tot op de dag van vandaag is de letterenstudie grotendeels langs deze 19e-eeuwse national(istisch)e lijnen gecompartimentaliseerd. De vertrouwde (maar in wezen met veel inspanning geconstrueerde) nationale culturen zijn echter in een ingrijpend transformatieproces betrokken geraakt. Ze lijken steeds meer in een onoverzichtelijk en verwarrend creoliseringsproces meegezogen te worden. Het is een proces op alomvattende mondiale schaal, maar tegelijk met allerlei merkwaardige locale varianten. Ook onze eigen, eens zo homogene Nederlandse samenleving wordt in hoog tempo multi-cultureel.¹⁶ Er komen steeds meer Nederlanders die een gemengde culturele achtergrond hebben: half gesocialiseerd in de Nederlandse cultuur, half in een andere. Als de letterenstudie niet tot een curieus fossiel uit een voorbije periode wil worden, dan zal men zich bij de inrichting van de studie van deze culturele metamorfose rekenschap moeten geven. Tenminste, als men vindt dat er voor de letterenfaculteit nog altijd een culturele taak binnen de samenleving is weggelegd. Nu zijn er volop getuigenissen waaruit blijkt dat die culturele taak onverminderd van belang gevonden wordt.¹⁷ Jaap Goedegebuure onderstreept in zijn brochure Afscheid van het lezen? dat de humaniora een cruciale rol spelen bij ‘het instandhouden van een raamwerk waarbinnen kunst en cultuur kunnen ontstaan en worden verstaan’.¹⁸ Verwaarlozen we dit dan rest ons ‘niet eens chaos en anarchie [...] alleen maar geestelijke kaalslag, culturele erosie, een samenleving die op den duur desolater wordt dan de onherbergzame woestijn’. Met al zijn apocalyptische eloquentie blijft Goedegebuure er wel heel vaag over hoe die verheven culturele taak nu, op dit moment, gestalte moet krijgen. Iets concreter was de historicus E.H. Kossmann in een rede ter gelegenheid van de opening van het nieuwe gebouw van de Faculteit der Letteren van de Universiteit van Amsterdam in 1984.¹⁹ Bij die gelegenheid hekelde hij de neiging van -wetenschappers om steeds maar naar de -wetenschappen te lonken. Van wetenschappelijke vooruitgang, in strikte zin, is in de humaniora toch maar in heel weinig gevallen sprake. De taak van de letterenfaculteit is volgens hem primair didactisch: het formuleren van een beschavingsideaal. Hij haast zich er aan toe te voegen dat het 19e-eeuwse Bildungsideaal ons daarbij niet meer als voorbeeld kan dienen.

Het spreekt vanzelf dat een beschavingsideaal van nu geen homogeen, dwingend en voorgeschreven patroon van ethische en esthetische normen en van gefixeerde eruditie kan zijn. Het zal eerder de vorm aannemen van een inventaris van mogelijke ethische en esthetische normen, van mogelijke en in de geschiedenis van de mensheid eens gerealiseerde culturele doeleinden. [...] Dat is geen luxe, geen zorgeloze en vrijblijvende vulling van de tijd die rest als het ernstige werk in de technologie en het bestuur is gedaan; dit is een dwingende sociale noodzaak.

16 Op de constatering dat Nederland een homogene samenleving was, valt natuurlijk wel wat af te dingen. Eigenlijk zijn we nog maar net de verzuiling ontgroeid. Maar het statische begrip zuil geeft al aan hoezeer die periode verschilde van nu. De huidige pluraliteit is veel gevarieerder en veel minder scherp afgebakend.

17 Zij het dat het gewicht van veel van die getuigenissen wel beperkt is doordat zij pro domo zijn. Ik noem W.H. van Os (red.), Het belang van letterenstudie: een symposium (Groningen, 1987) en Jan Fontijn [e.a.] (red.), Aanslag op de letteren (Amsterdam, 1993). Ook dit artikel is er een voorbeeld van.

18 Jaap Goedegebuure, Afscheid van het lezen? Katholieke Universiteit Tilburg, 1988.

19 E.H. Kossmann, De functie van de alphafaculteit in onze maatschappij. Groningen, 1985.

[p. 32]

Met wat Kossmann ‘inventarisatie van mogelijkheden’ noemt (die hij beschouwt als de bouwstenen voor een nieuw, democratisch beschavingsideaal) beginnen zich de contouren af te tekenen van wat onder een postmoderne, hedendaagse Bildung verstaan zou kunnen worden.

Postmoderne Bildung

Cultuur is meer dan een versiering voor het leven. Het is geen kledingstuk dat naar believen voor een ander ingewisseld kan worden. Mensen identificeren zich met culturele waarden, culturele waarden geven richting en zin aan het leven. Cultuur is ook een niet te onderschatten maatschappelijke machtsfactor (denk aan de nationale cultuur of de naar de emancipatie strevende subculturen).²⁰ Respect voor de culturele verscheidenheid en een zekere distantie ten aanzien van de eigen, altijd toevallige waarden, is natuurlijk waardevol. Het is te verkiezen boven het krampachtig zoeken naar een onvindbare essentiële eigenheid.²¹ Wel moet er voor gewaakt worden dat een neiging tot relativering niet leidt tot een alomvattende tolerantie ten aanzien van alle mogelijke levensstijlen en smaakvoorkeuren. Daarmee zou een esthetische en uiteindelijk ook ethische onverschilligheid in de hand worden gewerkt. Bij een totale Gleichschaltung van alle waarden verliest cultuur haar functie van oriënterend medium. Een letterenstudie die (om fossilisering te ontgaan) dit nihilistische uitgangspunt tot het hare zou maken, zou haar eigen bestaansgrond ondergraven. Met een onvoorwaardelijke affirmatie van het relativisme alleen komen we er in een pluralistische samenleving niet. Elke redelijke basis voor oordelen en het uiten van kritiek zou ontbreken. Universele tolerantie leidt tot een weinig aanlokkelijke patstelling binnen een pluralistische cultuur. Bij serieuze cultuurgeschillen (zoals die zich voordoen in de zaak Rushdie) kan dan slechts machteloos worden toegekeken.²²

Procee oppert een mogelijkheid om deze patstelling van het relativisme te doorbreken. Volgens hem moet er in een pluralistische samenleving niet alleen verscheidenheid worden getolereerd, maar moet tegelijkertijd de interactie tussen de verschillende culturele sferen worden gestimuleerd.²³ Als vanzelfsprekende gemeenschappelijkheden ontbreken, wat in een werkelijk pluralistische samenleving altijd het geval kan zijn, dan bestaat de uitdaging er uit manieren te ontwikkelen om met verschillen om te gaan.²⁴ Juist voor het aanleren en cultiveren van zo'n habitus lijkt de letterenstudie een uitstekend raamwerk te leveren. De vaardigheid zich in verschillende culturele werelden in te leven, en de ideeën en waarden ervan met elkaar te vergelijken en tegen elkaar af te wegen, is precies wat de cultuuroverdrachtcomponent van de letterenstudie behelst. Literatuur- en kunstgeschiedenis kunnen het inlevingsvermogen ontwikkelen dat hiervoor vereist is. Anders dan met wetenschappelijke resultaten worden oude kunstvoorwerpen door nieuwe niet overbodig gemaakt. ‘Die Kunst ist diachron schon ein Medium der Pluralität,’ stelt Wolfgang Welsch vast. Op grond daarvan geeft hij voor onze tijd aan het esthetische denken de voorkeur boven het begripsmatige denken.²⁵ Het esthetische den-

20 Zie J. Tennekes, De onbekende dimensie. Over cultuur, cultuurverschillen en macht. Leuven/Apeldoorn, 1990.

21 Tegen een essentialistische opvatting van cultuur, zie Douwe Fokkema ‘Distinctiedrift in een cultuur zonder grenzen,’ in Forum der Letteren 34 (1993) 1: 5-15.

22 Het is natuurlijk wrang dat Salman Rushdie, die in Satanic Verses de migrant (d.i. degene die in meerdere culturen leeft) tot metafoor van de postmoderne mens maakt, het slachtoffer is geworden van onverzoenlijkfundamentalisme. Rushdie kan overigens op twee manieren verdedigd worden: op een ‘negatieve’, formele manier met een beroep op de vrijheid van meningsuiting. Maar ook op een ‘positieve’, affirmatieve manier: het cultuurideaal waarnaar Rushdie tastend op weg is, verdient onze ondersteuning. Het is veelzeggend hoe moeilijk het ons valt de laatste optie te kiezen.

23 H. Procee, Over de grenzen van culturen. Voorbij universalisme en relativisme. Meppel, 1991.

24 In deze geest adviseerde H.R. van Gunsteren (red). Eigentijds burgerschap (WRR-publikatie. Den Haag 1992) de regering.

25 Wolfgang Welsch, Unsere postmoderne Moderne. Weinheim, 1987, p. 42.

[p. 33]

ken is niet reductionistisch, het heeft ‘natuurlijke’ affiniteit met het verscheidene, het unieke en onverenigbare. De intensieve omgang met kunst wordt door Welsch van belang geacht omdat daarmee de competentie aangeleerd wordt die nodig is voor het leven in postmoderne omstandigheden met haar uiteenlopende Wirklichkeitskonstellationen. Voor de invloedrijke 19e-eeuwse Bildungs-apologeet Matthew Arnold waren kunst en literatuur een ‘criticism of life’: ze vormden een appel om, tegen het filistijnendom van de moderne samenleving in, te streven naar perfectionering.²⁶ En ook voor Huizinga betekende cultuur nog altijd het streven naar een hoger, trancendentaal ideaal.²⁷ Binnen de gedachtengang van Welsch wordt die transendentale (verticale) gerichtheid van de cultuur helemaal losgelaten. Cultuur opereert transversaal, in het horizontale vlak. Op die manier draagt culturele scholing bij tot een democratisch klimaat waarin een pluralistische samenleving kan gedijen. Postmoderne Bildung, die gevoeligheid voor het verschillende en unieke ontwikkelt (zonder in de valkuil van het essentialisme te vallen), zal er hopelijk toe bijdragen dat er alerter gereageerd wordt zodra iets particuliers (en alles is particulier, locaal en contingent) zich breed maakt als het geheel. De letterenfaculteit zou de plaats kunnen worden waar de diverse culturele stemmen niet alleen wetenschappelijk bestudeerd kunnen worden,²⁸ maar waar ze ook volop gehoord kunnen worden en met elkaar in een intensief gesprek verwikkeld raken.

26 Zie zijn Culture and Anarchy (1869).

27 Zie Antoine Bodar, ‘Huizinga's cultuurkritiek,’ in: M.H. Würzner [e.a.], Aspecten van het interbellum. 's-Gravenhage, 1990.

28 Fokkema en Ibsch nemen in Literatuurwetenschapen cultuuroverdracht een systeemtheoretisch model als uitgangspunt voor literair-wetenschappelijk onderzoek. Deze theorie gaat er, kort gezegd, van uit dat cultuur een systeem van contingente conventies is. Processen van culturele afgrenzing, uitwisselingen vermenging krijgen binnen een dergelijke optiek veel aandacht. Het hoeft geen betoog dat onderzoek langs deze lijnen goed aansluit bij de invulling van de cultuuroverdracht-component die ik hier voorsta.