Vooys. Jaargang 11

[p. 241]

(Z)Onder Woorden
Notities over poëzie en visualisering
Dirk de Geest

Een themanummer over literatuur, media en medialisering kan bezwaarlijk voorbijgaan aan de specificiteit van het literaire medium zelf en de daaruit voortvloeiende consequenties voor het omgaan met (lezen, analyseren, interpreteren... van) literaire teksten. In wat volgt wil ik daarom enkele elementen aandragen voor een studie van wat ik gemakshalve ‘visualisering’ en ‘scripturalisering’ noem, de bijzondere uitdrukkingswijzen waardoor (hoofdzakelijk) poëtische uitingen worden gestructureerd. Het betreft hier met name een cruciale, maar uiterst complexe materie die in ons taalgebied - in tegenstelling tot bijvoorbeeld Frankrijk en Italië - tot dusver vrij weinig aandacht heeft gekregen.

(Z)Onder Woorden: de schijnbare eenvoud van de titel verraadt op symptomatische wijze reeds iets van het problematische onderwerp. ‘Iets onder woorden brengen’ betekent zoveel als ‘in staat zijn adequaat te spreken’. Blijkbaar gaan taalgebruikers er van uit dat de gedachten als het ware voorafgaan aan het eigenlijke spreken. Woorden zijn een soort van verpakkingsmateriaal voor ideeën, en poëzie is in die optiek dan een elegante geschenkverpakking. De dichter heeft zijn ‘boodschap’ op artistieke wijze verwoord, en de lezer legt, in zijn proces van decodering, netjes die betekenissen opnieuw bloot. Door die ogenschijnlijke symmetrie van de processen van codering (vanwege de zender) en de decodering (vanwege de ontvanger) wordt trouwens duidelijk hoe ideeën niet enkel voorafgaan aan, maar uiteindelijk ook prioritair geacht worden ten opzichte van de woorden. Het ideaal zou, anders gezegd, een soort van telepathische vorm van communicatie zijn, van ziel tot ziel, ‘zonder woorden’.

De gemiddelde poëzielezer is inderdaad niet meteen uit op de gesofisticeerde visuele vormgeving van een gedicht, ook al wordt hij allicht door die ‘aantrekkelijke’ verschijningswijze geappelleerd en functioneert de visuele structuur als het meest opmerkelijke en ondubbelzinnige signaal voor de ‘poëtische bedoeling’ van een tekst. Integendeel, waar het uiteindelijk om gaat zijn de betekenissen die ‘onder’ de keten van woorden schuilgaan, de wijze waarop een intiem gesprek tot stand komt tussen de dichter en lezer. Bij dat proces van zingeving fungeert de tekst zelf overwegend als een noodzakelijke, maar geenszins onproblematische tussenschakel. Poëzie die te toegankelijk en te weinig weerbarstig is, wordt weliswaar afgewezen als ‘clichématig’ of ‘banaal’, maar omgekeerd worden teksten die hinderlijk opzichtig de aandacht op hun eigen uitdrukkingswijze vestigen evenzeer gebrandmerkt als ‘formalistisch’ of ‘maniëristisch’.

Lijnrecht tegenover die gangbare, hermeneutisch-begrijpende

[p. 242]

opvatting staat nochtans het gegeven dat gedichten, zeker in onze tegenwoordige schriftelijke literaire cultuur, essentieel gedragen worden door een materialiteit van gedrukte of eventueel geschreven lettertekens. De toenemende medialisering heeft tot dusver niets wezenlijks veranderd aan die (weliswaar selectieve) waardering voor het artistieke schrift. Hoewel, het valt op hoe de avondsluitende rubriek ‘Coda’ op de Nederlandstalige Belgische televisie van verpakking is veranderd; waar vroeger een gedicht ofscreen werd gedeclameerd terwijl de regels ervan traag en plechtstatig over het scherm rolden, komt tegenwoordig de Coda-dichter zelf in beeld om zijn eigen poëzie voor te lezen. Poëzie wordt in die optiek geïdentificeerd met datgene wat de dichter onhandig uitspreekt, de taal die hij als spreker assumeert.

Nochtans is het zo dat het gros van de recente poëzieproduktie niet adequaat begrepen kan worden zonder rekening te houden met de schriftelijke, letterlijke materiële verschijningsvorm ervan. Het is in dat opzicht geen toeval dat zelfs de meest fervente ‘orale’ of ‘performer’-dichters uiteindelijk er naar streven hun artistieke produkten in een gekalligrafeerde of zorgvuldig gedrukte voren te doen verschijnen en functioneren.

Daarnaast stelt men vast dat een groeiend aantal dichters - gesteund door uitgevers en typografen - zich gaandeweg meer en meer hebben toegelegd op de doelbewuste exploratie van die eigen poëtische identiteit, die onherleidbare dubbelheid van taal en schrift die men nog het best kan samenballen onder de technische noemer ‘scripturaliteit’.

Aanvankelijk vervulde die visuele structuur van een gedicht hoofdzakelijk een soort van weerspiegelende functie, aangezien de poëzietekst auditief gestructureerd was, via het gebruik van metrum en eindrijm. Met het geleidelijkaan achterwege laten van die auditieve geheugensteuntjes zijn evenwel nieuwe mogelijkheden ontstaan om te experimenteren met de optische vormgeving van het vers, via ingenieuze enjambementen (verspringingen van de zinsbouw over de lijn- en strofegrenzen heen), een functioneel gebruik van diverse lettertypen, of zelfs door figuurgedichten (teksten in de vorm van bepaalde objecten) te ontwerpen.

Algemeen gesproken resulteert zo een intense wisselwerking tussen de (veelal) zwarte lettertekens enerzijds en het omringende wit van de bladzijde anderzijds in een zekere verruimtelijking van het vers. Het typografische versregeleinde legt de lectuur als het ware voor een ogenblik stil, en zorgt zo voor een specifieke segmentering en ritmering van het leesproces; de lezer gaat op zoek naar ruimere woord- en zinsverbanden, zowel steunend op als zich afzettend tegen de grenzen van de bladspiegel. Daarenboven wordt, door die visualiserende aandacht, ruimte geschapen voor allerlei bijkomende effecten: parallellismen, kruisverbanden, kringstructuren of spiegelrelaties... Men hoeft er maar het werk op na te slaan van zo uiteenlopende dichters als Claus, Lucebert, Korteweg, Bernlef, Kouwenaar, Kopland of Faverey, om te zien hoezeer een ‘optische’ lectuur zich inschrijft in de ‘gewone’ syntactische lectuur.

Die zowel opschortende als verbindende functies laten zich met name goed illustreren aan de hand van de experimentele gedich-

[p. 243]

ten (al zou om het even welk vers van Kopland hier even goede diensten kunnen bewijzen). Zeker wanneer leestekens en hoofdletters als gangbare structuurprincipes achterwege blijven, wordt van de lezer gevraagd dat hij zijn eigen interpunctie in de lectuur aanbrengt, met inbegrip van de daarmee inherent verbonden onzekerheden, dubbelzinnigheden en (tegenstrijdige) betekeniseffecten. Een typerend voorbeeld van dat complexe proces van interpungering bieden de aanvangsregels van het gedicht ‘Het uiterlijk behang’ van Hans Lodeizen:

en nu ben ik weer
alleen nu ben ik het
weer vergeten zo zal ik
op het strand spoelen
even uitspreiden en dan
weer teruglopen in de zee,
de wiegende horizon.

Het eerste effect van een dergelijke regelstructuur is allicht een zekere ontregeling; wie deze verzen hardop leest, merkt meteen hoe hij gedwongen wordt tot aarzelingen, terugkoppelingen en zelfcorrecties. Het lijdt echter geen twijfel dat die ontregeling tijdens het lezen vrijwel meteen wordt genormaliseerd, doordat de lezer zelf stilzwijgend zijn interpunctie, en bijgevolg ook zijn interpretatie, aanbrengt. Toch blijkt dan nog de weerbarstigheid bestaan. Enerzijds zijn alle leesvoorstellen extern ten opzichte van de poëtische tekst zelf, anderzijds vertonen ze noodgedwongen een voorlopig en gedeeltelijk karakter, aangezien ze de gedrukte tekst niet definitief wijzigen. De taal van de dichter weigert zich zonder meer tot een soort van welomschreven ‘vaste’ betekenis te laten reduceren, verzet zich door zijn materialiteit tegen de illusie van een begrijpelijke transparantie. Het gevolg is een veelheid aan fragmentaire interpretaties. Men leest vermoedelijk ‘En nu ben ik weer alleen.’, maar tegelijk staat er onmiskenbaar ook de existentiële uitspraak ‘En nu ben ik weer’, en daarenboven onderstreept het aanvangswoord ‘en’ (zonder hoofdletter) hoezeer de tekst bruusk binnendringt in een ruimere monoloog. Het resultaat van die ‘open’ aandacht, is een lezen dat zichzelf steeds verder prolifereert en profileert, en zich terzelfde tijd uitzaait in een wilde woeker, zich tegelijk vindt en (in dat vinden zelf reeds) onherroepelijk verliest...

Mogelijk klinkt het voorgaande te radicaal, en heeft die scripturalisering in een aantal gevallen een louter ornamentele functie. Fraaie bibliofiele uitgaven maken inderdaad gebruik van uiteenlopende lettertypen, formaten en kleuren, papiersoorten... in de hoop de literaire tekst in kwestie ook als object zo aantrekkelijk en zo kostbaar mogelijk vorm te geven. Maar anderzijds kan men er niet omheen dat een aantal dichters - en beslist niet de minsten - de scripturale mogelijkheden die poëzie hen biedt bewust aanwenden in het licht van hun poëticale visie. Van Ostaijens Bezette stad zou nooit dezelfde bevreemdende intensiteit bezitten zonder die veelheid aan lettertypen en de grafische versplintering daarvan

[p. 244]

over het gehele blad. Precies die vormgeving onderstreept op onoverkomelijke wijze de problematiek van de tekst: de verwarring, de veelheid aan nauwelijks te structureren indrukken en stemmen die van overal op de persoonlijkheid van de ik-verteller aanwervelen, het dreigende verlies van de ik in die omvattende discursieve orde...

Het lijkt mij trouwens geen toeval dat net enkele dichters van de ‘Maximalen’ in hun werk gelijkaardige visuele principes proberen te hanteren. Enerzijds proberen vooral zij de visuele en mediatieke tendensen van de postmoderne cultuur te integreren in hun poëtica. Anderzijds kan men moeilijk voorbijgaan aan het feit dat zowel hun programma als de voorlopige realisatie daarvan erg expressionistisch aandoen. De Vlaming Johan Joos - die ook als performer krijsend en hysterisch een zekere reputatie heeft verworven - drukt zijn gedichten nadrukkelijk af als een soort van graffiti, op een gewild-grijze achtergrond. Zijn poëzie vormt zo een expressieve, momentale uiting, vergelijkbaar met de Feesten van angst en pijn van Van Ostaijen. En Bart Brey neemt in zijn jongste bundel, Ademsprong (1993), bewust zijn toevlucht tot de ritmische typografie om zijn schriftuur een intensere dimensie te geven.

Nog een stap verder in die evolutie naar visualisering van de poëzie vormen de uitingen van de zogenaamde ‘concreet-visuele’ poëzie, die in ons taalgebied nauw verbonden is met de naam van Paul de Vree. Verwierf Van Ostaijen bij opeenvolgende generaties van schoolgaande jongeren een onsterfelijke faam met zijn ‘Huldegedicht aan Singer’, dan is de wijze waarop De Vree dezelfde naaimachine laat transformeren tot de naam van de roemruchte Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Kissinger (een kus van Singer?) al even opmerkelijk. Het gedicht valt hier integraal samen met zijn visuele vormgeving. Van Mark Insingel kennen wij zijn grote opgeblazen ‘ik’, tot stand gebracht door wel honderd keer ‘men’ in het klein af te drukken; omgekeerd is er dan ook weer een monumentale ‘men’ die is opgebouwd door honderden ‘ik’-jes. Op die manier wordt de problematiek van individu en massa, persoonlijkheid en verstikkende anonimiteit, letterlijk in beeld gebracht, eerder dan er zomaar over te filosoferen of te dichten. Adriaan de Roover gaat trouwens nog een stap verder door zijn verzen in een nadrukkelijk, nog moeilijk oncijferbaar handschrift - geïnspireerd door de ‘logogrammen’ van Cobra-kunstenaar Dotremont - te schilderen op doek. Daardoor primeert, om zo te zeggen, de plastische dimensie op de taligheid van de poëzie.

Veel besluiten laten de voorgaande, bij elkaar gesprokkelde opmerkingen en voorbeelden niet toe. Alleen dit: hopelijk vormen ze een geschikte aanleiding om poëzie niet enkel overhaast te lezen als een syntactische en/of semantische structuur - al is de ontcijfering daarvan vaak al problematisch genoeg! - maar evenzeer een vers te zien als een constructie van woorden op een blad papier. Met andere woorden, de versvorm niet als een lichaam dat extern zou zijn ten opzichte van de betekenissen. Heb ik trouwens een lichaam of ben ik een lichaam?

Dirk de Geest (1957) is verbonden als Bevoegdverklaard Navorser van het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek aan de afdeling Nederlandse literatuur van de K.U. Leuven. Hij promoveerde op een studie over een gedicht van Hugo Claus en schreef ondermeer, samen met Hugo Brems, een driedelige geschiedenis van de naoorlogse poëzie in Vlaanderen.