Vooys. Jaargang 11

[p. 106]

‘Publiek ik veracht u niet’
Toef Jaeger

De boekinkoper van Bruna vertelde mij eens dat hij drie keer zoveel boeken van W.F Hermans insloeg op het moment dat Toon Hermans met een nieuw boekje kwam, naar aanleiding van een show. Een financiële meevaller voor W.F. Hermans: met dank aan zijn neef Toon.

Zoals mag blijken uit bovenstaande waargebeurde anecdote is de literatuur in grote mate bepaald door de commercie. Een jaar niet in de boeken top-tien of geen dieptegesprek met de NOS tijdens het boekenbal kan fataal zijn voor een auteur. Te commercieel zijn echter is ook niet best. Wanneer Leon de Winter in smoking voor de camera van Libris gaat liggen, met eigen boek in de hand, roept dat bij veel mensen irritatie op. Deze irritatie komt voort uit het openlijk inspelen van de auteur op de commercie. Mensen irriteren is op zich een mooie bezigheid, maar het is zaak om daarbij tevens indruk te maken. De meeste indruk maak je wanneer je gebruik maakt van de commercie en er toch tegen in weet te gaan.

Gerard Reve wist in de jaren '60 op twee manieren handig gebruik te maken van de commerciële media. Enerzijds kwam hij op voor seksuele vrijheid en een vrije opvatting inzake de godsdienst, waarmee hij inspeelde op de publieke opinie en daarmee op de commercie. Anderzijds deed hij uitspraken in interviews over de politiek, die niemand graag voor zijn rekening zou nemen. Door zijn deels controversiële houding kreeg hij in de jaren '60 alle publiciteit die een auteur zich maar kon wensen.

In 1966 treedt Reve toe tot de katholieke kerk, hetzelfde jaar heeft hij een proces inzake vermeende smalende godslastering in het boek Nader tot U en ‘Brief aan mijn bank’. In die laatsgenoemde brief kan je de volgende passage vinden: ‘Maar het liefste hier zijn de ezels. Dat zijn zulke schatten! Maar ze hebben het heel hard. Ik geef ze altijd mijn suiker, want die gebruik ik niet als ik op terassen koffie drink. Als God zich opnieuw in de Levende Stof gevangen geeft, zal Hij als Ezel terugkeren, hoogstens in staat een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal Hem begrijpen en meteen met Hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om Zijn hoefjes, dat ik niet te veel schrammen krijg als Hij spartelt bij het klaarkomen.’^1. In Nader tot U vindt ongeveer hetzelfde plaats, hier wordt God echter tot drie maal toe van achteren bereden.

Het proces werd een succes voor Van Oorschot: Reve stond een jaar lang boven aan de boekentoptien en de verkoop steeg met de dag. In elk tijdschrift werd uitgebreid ingegaan op het proces en de redactie wist de lezer te lokken door een foto van Reve op de voorkant van hun blad te zetten. Reve zelf besteedde aan het geheel nog de meeste aandacht door zijn brieven aan Algra en Van Dis te laten plaatsen in verschillende tijdschriften. Tijdens het proces weet Reve een prachtige cabareteske voorstelling te geven:

‘Rechter W.: “Bij incarnatiesvoorstellingen komt geslachtsomgang met God niet voor.”

Van het Reve: “O nee? Edelachtbare, geslachtsgemeenschap met God is zo oud als de wereld. Nonnen in het klooster zijn met God getrouwd en dragen ringen! Bij alle mystici vindt u het verlangen naar geslachtelijke eenwording met de godheid. Bij Thomas à Kempis bijvoorbeeld.”

Rechter W.: “Maar hier gaat het om intieme eenwording met een dier.”

Van het Reve: “Omdat het dier God is, gaat het vnjuit.”

Officiere: “Maar u niet.”’^2.

Pas in 1967 wordt Reve volledig vrij gesproken. In datzelfde jaar wordt het gedicht ‘Leve Onze Marine’ gedrukt als rijmprent, maar de oplage hiervan wordt zeer snel ingenomen door de politie. Eerdere pogingen van het Eerste Kamerlid Algra om Op Weg Naar Het Einde en Nader tot U in te nemen, waren tot nu toe altijd mislukt.

De sexuele taboes werden in de jaren '60 steeds verder doorbroken, mede dankzij Reve. Als redactielid van het tijdschrift Dialoog, tijdschrift voor homofilie en maatschappij neemt hij het op voor de vrijheid van pornografie in boeken: ‘Wie, als ik, gelooft dat de pluralistische kultuur van onze westerse maatschappij met haar grote mate van redelijkheid, verdraagzaamheid en erkenning van het

1. ‘Brief aan mijn bank’ in: Archief Reve 1961-1980, p. 173.

2. ‘Over pornografie’ in: Archief Reve 1961-1980, p. 82.

[p. 107]

voorbehoud van de twijfel, de moeite waard is om behouden te blijven en zich verder te ontwikkelen, moet ook waakzaam blijven en bereid zijn tot verdediging.

Deze kultuur is onverenigbaar met elke vorm van politieke censuur. De vervolging van pornografie houdt in praktijk nog steeds de morele censuur in, zulk een morele censuur is niets anders dan een restant van de politieke censuur. Wie opkomt voor de vrijheid van drukpers, ook voor het verspreiden van pornografie, dient de verdediging van één der fundamentele menselijke vrijheden.’^3.

Dat Reve niet altijd even moraliserend over de seksualiteit is, mag blijken uit de al eerder geciteerde passage, waarin de liefde met God bedreven wordt. Het ging Reve eigenlijk niet alleen om het doorbreken van seksuele taboes, maar vooral om het beschrijven van de liefde. Reve zag in dit laatste een nieuwe taak: door de seksuele revolutie zou niemand meer weten wat liefde was. Reden voor Reve om extra accent te leggen op de liefde in zijn boeken: ‘Een liefdesscène van 46 pagina's achter elkaar, Woelrat, door Gods genade en zijn Moeder, ongeëvenaard in de wereldgeschiedenis van het geschreven en gezongen boek in de letterkunde, goedgekeurd door de schriftelijke inspectie van het onderwijs; met niets, niets, niets dan liefde erin.’^4.

Vanaf de jaren '60 gaat Reve zijn schrijverschap thematiseren, hij noemt zichzelf: ‘een slaaf van poëzie en taal’. Deze thematisering heeft meerdere gevolgen. Reve verwerkt commentaar in zijn boeken, om het schrijverschap beter te duiden. In deze jaren wordt hij tevens broodschrijver, hetgeen ook kan, gezien de verkoop van zijn boeken. Hij gaat zich meer tot het publiek zelf richten: ‘Publiek ik veracht U niet. Wel houd ik rekening met de beperktheid van Uw bevattingsvermogen, zodat ik, als ik dat wou, vele malen moeilijker zou kunnen schrijven dan ik al doe.’^5.

Niet alleen het publiek wordt belachelijk gemaakt, maar de gehele maatschappij wordt door Reve onder de loep genomen. In de meeste interviews is Reve tegen de opkomst van het communisme en Nieuw Links en voor het kapitalisme, Kerk, staat, orde, gezag en het Vorstenhuis: ‘Niet de bourgeoisie, maar de zogenaamde geschoolde arbeiders zijn de vijanden van vrijheid, beschaving en kunst. Waar het communisme aan de macht komt, gebruikt het dan ook de arbeiders om acties van studenten, intellectuelen, schrijvers en dichters, kortom van allen die het wagen op te komen voor rede, vrijheid en menselijkheid, neer te slaan en te vertrappen.’^6. In dit zelfde interview omschrijft Reve de cultuur als ‘kantinecultuur’, wordt progressief gelijkgesteld aan asociaal en is een revoilutionair een crimineel. Reve, als Volksschrijver, lijkt zich hard te willen maken voor de moraal. De moraal zou verdwenen zijn doordat de maatschappij gebroken en pluralistisch geworden was.

De houding buiten de interviews is voornamelijk gericht op het showelement. Reve treedt op in televisieprogramma's: ‘Zo is het toevallig ook nog eens een keer’ en ‘Mies en scène’ en draagt gedichten voor in Carré uit Nader tot U. In Carré waren indertijd 26 dichters in levenden lijve, maar Reve was degene die het meeste indruk maakte. Het NRC-Handelsblad sprak van ‘een spectaculaire, kleine show’. Reve gekleed in een smetteloos wit kostuum droeg zijn gedichten uit Nader tot U voor. Na het voorlezen van elk gedicht liet hij nonchalant de bladen met de tekst ervan vallen. Het gevolg was dat Reve na deze avond drie manuscripten kwijt was, gestolen door een liefhebber. Een huldigingsavond voor Reve, georganiseerd door de VPRO, werd opgesierd met een optreden van de Zangeres Zonder Naam.

Reve is in de jaren '60 op een heel andere manier te werk gegaan dan in de jaren daarvoor. Was er in de vroegste werken nog sprake van een ‘hij’, die onsamenhangend nadacht, in de boeken vanaf de jaren '60 gaat Reve over op briefromans. Deze briefromans suggereren een bekentenismethode: het uitkomen voor de homoseksualiteit en het katholieke geloof. In de jaren '70 worden deze briefromans omgezet in fictionele romans, maar er blijft sprake van een ik-persoon. Deze laatst genoemde romans worden dan ook niet voor niets de ‘levensromans’ genoemd. Ook in de gedichten zelf is Reve zeer sterk aanwezig, reclame makend voor zijn eigen boeken of gedichten en zijn naaste collega's afkrakend:

3. geciteerd uit: Jan Fekkes, De God van je tante p. 35

4. Lieve Jongens, p. 106.

5. Archief Reve 1961-1980, p. 89.

6. ‘De piëtist van Greonterp’, een interview met Reve door Wim Zaal en Frits van der Molen, in: In gesprek, p. 124.

[p. 108]

Koninklijke Goedkeuring:

 

Ik was bij een Hoog geplaatst Persoon,

 

Ik trad nader tot Haar Troon,

 

en zij sprak: het werk van Mullis

 

is niks als vullis,

 

het werk van Reve

 

dat is Leven.

Reve propageert zichzelf niet alleen door collega's te portretteren, maar ook door de lezer op te hoogte te houden van de verkoop en de prijs van zijn boeken. In vele interviews wordt verteld hoe duur de boeken zijn (fl. 5,90 Uitgeverij Van Oorschot). Wanneer Vader R.P. Anastase Prudhomme S.J. zich verzet tegen deze commercialiteit van Reve en hem beschuldigt van ‘inhaligheid, praalzucht, belustheid op reclame en dubbelzinnigheid’ en ook nog een vergelijking ziet tussen Lou de Palingbier en Reve, weet de laatste hier nog een slaatje uit te slaan. Reve reageert op Prudhomme in Hollands Maandblad, door te wijzen op een onnauwkeurigheid van de heer Prudhomme: ‘van mijn jongste boek “Nader tot U” (G.A. van Oorschot, Amsterdam; ing. fl. 5,90, geb. fl. 6,90) zijn tot nu toe niet 20.000, maar 61.000 (een en Zestig Duizend) exemplaren verkocht, terwijl het aantal bestellingen - dat sedert het verschijnen nog nimmer beneden de 125 stuks per dag is geweest - nog steeds eerder toe- dan afneemt.’^7.

Reve heeft in de jaren '60 nogal wat ophef weten te veroorzaken. Dit was onder andere te danken aan de tijd waarin dit alles plaatsvond. Vandaag de dag lijkt het moeilijker om te schokken. In Bezorgde Ouders bijvoorbeeld staat flink wat rascistische en kwetsende taal: ‘Waarom kwam hij niet in aanmerking voor die kleren? Dat was nogal simpel: ten eerste omdat hij katholiek was; ten tweede omdat hij blank was; en ten derde omdat hij absoluut niet suikerziek was, althans voor zoverre hij wist. En wie ze wèl kregen, die kleren? Nu ja noem maar op, vrijwel iedereen die niet katholiek was kon ze krijgen: turkijers, arabers, zwarten, suikerlijders... Ze behoefden maar even aan de deur van de parochie langs te komen of ze kregen meteen een zak vol van die kleren mede, hopla, alsjeblieft, alweer een zak, als ze maar niet katholiek waren... En dat terwijl het samenzweerders waren, allemaal, met bij hen thuis stapels dozen vol met injectiespuiten, om niets vermoedende onschuldige katholieke kinderen die voor Haar beeld [...] heel vroom op hun knietjes lagen, vooral ook jongetjes, om die met die spuiten de eerste verslavende prik te geven. De zwarten en de suikerzieken, jawel, de grote internationale samenzwering, want die suikerzieken konden gemakkelijk aan spuiten komen, zoveel als ze maar wilden, en die waren niet katholiek. [...] Daarom waren [de suikerzieken] de werktuigen van de zwarten, die als een spin op hun jonge, blanke prooi loerden...’^8.

Er is geen ophef rond deze passage geweest, terwijl de kranten toch bol staan van opkomend rascisme. De vraag is dan of men tegenwoordig teksten beter in een context van het boek in zijn geheel weten te plaatsen, of dat het vandaag de dag moeilijker is om te schokken. Reve heeft waarschijnlijk dit laatste gedacht en dat is dan ook de reden dat hij zijn schrijverschap steeds meer gaat ironiseren: ‘Neen, het zoude een volstrekt oninteressant boek worden, waarmede hij hoogstens een handvol pervertelingen een plezier deed, maar die lagen voordat hij dat boek had geschreven al half verlamd in bed omdat ze het op eigen initiatief al te vaak met zichzelve deden. [...] “Ik denk dat mij de gave der profetie geschonken is, zonder dat ik het zelf weet,” dacht Treger. “Ik ben een getuige. Ik moet spreken, want ik ben daartoe geroepen.” Misschien moest hij dat boek toch maar gewoon gaan schrijven.’^9.

Leon de Winter in smoking ironiseert in wezen ook zijn schrijverschap, althans laten we hopen dat hij z'n eigen commercial niet serieus neemt. Toch komt hij anders over dan Reve wanneer hij in een interview met HP de Tijd zegt: ‘Ik doe in leesplezier, ik ben een producent van lekker leesbare boeken’.

7. Mandarijnen op zwavelzuur, p. 252-254.

8. Bezorgde Ouders, p. 183.

9. Bezorgde Ouders, p. 307-308.