Vooys. Jaargang 11

[p. 49]

recensies
Geen riddersporen voor de biograaf
Over een bonte verzameling Elsschot-anecdotes

Johan Anthierens, Willem Elsschot. Het ridderspoor. Amsterdam 1992 (Meulenhoff/Kritak) f 34,90.

Johan Anthierens' Het ridderspoor belicht vanuit een biografische invalshoek het oeuvre van de markante auteur Willem Elsschot. Zo'n boek kon de Elsschot-literatuur goed gebruiken, dacht ik toen het verscheen, want sinds de verouderde boekjes van Smits, Buyens en Stuiveling uit respectievelijk 1942, 1951 en 1960 was er op dit gebied niet zo gek veel verschenen. Op tal van (niet specifiek tekstgerichte) vragen over Elsschots werk en schrijverschap was dan ook nog geen bevredigend antwoord gegeven. Waarom schreef deze Antwerpse reclamemakelaar? Had hij de wereld iets te vertellen, en zo nee, wat was dan zijn houding ten opzichte van zijn werk? Hoe stond Elsschot tegenover de cultuur van zijn tijd? Wat was de aard van zijn betrekkingen met tijdschrift redacties, of stond hij slechts met Greshoff en Ter Braak op goede voet?

Vragen als deze, die met behulp van biografische informatie te beantwoorden zijn, trekken in toenemende mate de aandacht van de letterkunde. Ik zal niet de enige zijn geweest die hoopte op een aantal openstaande vragen een antwoord te krijgen, toen de verschijning van Het ridderspoor door uitgeverij Meulenhoff werd aangekondigd. Niet alleen Anthierens' boek, maar ook de aankondiging van een binnenkort te verschijnen geannoteerde Elsschot-brieveneditie bij Querido rechtvaardigde een zeker optimisme: de auteur, de figuur Elsschot zou opnieuw tot leven komen, en de discussie over zijn prachtig werk zou weer oplaaien.

Leven, schrijverschap en werk

In het geval van Elsschot is het goed denkbaar dat informatie over de auteur onze houding tegenover diens teksten kan nuanceren of wellicht veranderen. Tal van veronderstellingen over Elsschots oeuvre zouden met behulp van biografisch onderzoek kunnen worden getoetst. Zo stelde Stuiveling eens op basis van een ontwikkeling in Elsschots oeuvre (van ‘zachtmoedige’ verzen naar zakelijk, sarcastisch proza) dat de auteur in de loop van zijn schrijverschap zijn aanvankelijk idealisme gefrustreerd zag. Ook Van Vlierden kwam in 1958 tot een vergelijkbare hypothese. Het ridderspoor zou feitenmateriaal hebben kunnen aandragen dat vóór of tegen deze veronderstellingen pleitte.

Anthierens, die zijn lezer een verzameling feiten en anecdotes voorschotelt, toetst echter geen hypotheses, noch weerlegt hij interpretaties. Als had hij zichzelf tot taak gesteld een schrijverschap te documenteren, probeert de auteur van Het ridderspoor historische feiten uit Elsschots leven te achterhalen. De documentaire waarde van het boek is door onvolledigheid echter gering. Anthierens gaat selectief te werk. Hij rangschikt zijn feitenmateriaal thematisch en laat daarbij na zijn selectieve weergave van biografische feiten te problematiseren.

De nadelen van de wijze waarop Het ridderspoor de door Anthierens verzamelde feiten presenteert, zijn goed zichtbaar in het hoofdstuk over de twee bekende ‘politieke’ verzen van Elsschot, ‘Borms’ en ‘Van der Lubbe’. Dit hoofdstuk verschaft de lezer allerlei encyclopedische informatie over de beide historische figuren, maar er wordt nauwelijks ingegaan op Elsschots duidelijke stellingname in de twee gedichten. Hoewel de Russische gezindheid die blijkt uit ‘Van der Lubbe’ (1934) toch een belangrijke biografische component kent, laat Anthierens deze kwestie geheel links liggen.

Interessante problemen, die vragen om een biografische benadering, blijven in Anthierens' biografische studie onopgelost. In hetzelfde hoofdstuk over de twee politieke gedichten schrijft de auteur dat ‘Van der Lubbe’ destijds door de redactie van Forum geweigerd werd. Ook deze kwestie is literatuurhistorisch uiterst interessant. Waarom werd dit gedicht niet geaccepteerd door een redactie die voor de prozaïst Elsschot zoveel bewondering koesterde? Een redactie, bovendien, die in de stille Van der Lubbe een held zag. Anthierens acht de vraag blijkbaar onbelangrijk en geeft geen antwoord. Hij richt zich in plaats daarvan op de beantwoording van de in verband met Elsschot toch weinig interessante vraag waarom Martin Schouten het gedicht in 1986 niet opnam in een monografie over Van der Lubbe.

[p. 50]

De lezer van Het ridderspoor die in Elsschot en zijn schrijverschap geïnteresseerd is, moet zelf op onderzoek uit om bevestiging of tegenspraak te vinden voor zijn veronderstellingen Elsschot betreffende. Nu is dat in de kwestie ‘Van der Lubbe’-Forum niet zo heel moeilijk - immers: Forum-zaken zijn voor de hedendaagse lezer tamelijk toegankelijk dank zij een aantal brievenedities en natuurlijk ook dank zij de documentatie van Mooijman en Mosheuvel -, maar juist daarom kan men zich afvragen waarom Anthierens geen aandacht aan het probleem van de weigering besteedt.

De Elsschot-literatuur

Hoewel Anthierens in zijn boek niet ingaat op suggesties in de Elsschot-literatuur (zoals de suggestie van Stuiveling en Van Vlierden), reageert hij in enkele hoofdstukken op eerdere essays over de auteur. Ook de passages waarin Anthierens eerdere Elsschot-literatuur bekritiseert, laten veel vragen onbeantwoord. Van correcties op onjuistheden is geen sprake: pogingen daartoe stranden in onvolledigheid en onnauwkeurigheid. Ergens lijkt Anthierens bijvoorbeeld het sprookje resoluut van de hand te wijzen dat Elsschot slechts éénmaal een literair werk van een ander in handen had. Elsschot las weldegelijk, zo meent Anthierens, en wel ‘meestal het werk van een naam uit de wereldliteratuur’, waarmee de mythe de wereld uitgeholpen zou zijn. Maar wiens werk werd er precies door Elsschot gelezen? Anthierens geeft geen uitsluitsel. Indien de Elsschot-literatuur hem in deze niet verder helpt, kan de Elsschot-portrettist twee dingen doen. 1. Hij tracht de lectuur van zijn auteur alsnog te achterhalen of 2. hij constateert tenminste dat de literatuur op dit punt vooralsnog tekortschiet en informeert daarover zijn lezer.

Dergelijke (wellicht constructieve) observaties betreffende de Elsschot-literatuur komen in Het ridderspoor echter niet voor. Anthierens vermoeit zich liever in een uitputtend onderzoek naar de wijzen waarop auteurs de naam van Elsschots echtgenote spellen. Een Zaak van belang, dunkt mij.

Nee, Anthierens neemt niet deel aan de discussie over het object van zijn bewondering, Elsschots werk. In het hoofdstuk ‘Muggendans rond een monument’ blijkt op welke wijze Het ridderspoor zich verhoudt tot de discussie in eerdere boeken en essays over Elsschot. Het hoofdstuk behandelt onder meer de uitlatingen van Jeroen Brouwers over Elsschots soms niet vlekkeloze taalbeheersing. Anthierens gaat tegen Brouwers tekeer en brengt bij zijn argumentatie onder meer Elsschots IQ in stelling. Voorwaar een muggendans.

Fragmenten in plaats van een verhaal

Anthierens heeft in Het ridderspoor de vorm van het doorlopende verhaal, de biografie als narratief kader, vermeden. Zijn keuze voor een meer fragmentarische, thematische aanpak wordt mijns inziens door de volledig los van elkaar gepresenteerde biografische essays niet verantwoord. De verschillende hoofdstukken schijnen in willekeurige volgorde te staan en houden - afgezien van het onderwerp - niet of nauwelijks verband met elkaar. Anthierens heeft niet de intentie gehad een coherent beeld van Elsschot te schetsen. Zijn boek heeft geen strekking: er wordt geen visie op de auteur ontvouwd, noch gaat Anthierens uit van een hypothese over Elsschot. De enige ‘hypothese’ in het boek, die onder andere met behulp van biografische informatie getoetst had kunnen worden, is een aangehaalde uitspraak van Elsschots vriend Bob Gomperts. Deze sprak (wellicht niet geheel zonder provocatieve bedoelingen) over Elsschot als ‘componist met woorden’, die ‘zijn partituur haalde [...] uit het dagelijks leven, de kapstok waar hij zijn linguïstische symfonieën over drapeerde’ (p.67).

Wanneer een stellingname als deze als uitgangspunt had gediend voor Het ridderspoor, dan had Anthierens veel van het door hem verzamelde biografische feitenmateriaal in een zinvol kader kunnen plaatsen. De feiten en een aantal van de anecdotes hadden dienstbaar kunnen worden gemaakt in een poging de gestelde hypothese aannemelijk te maken. Anthierens heeft zich echter in zijn studie zeer bescheiden opgesteld. Als auteur van een biografische studie over Elsschot had hij kunnen bijdragen aan de beeldvorming van diens werk. Wanneer hij zijn anecdotes en biografische observaties had geproblematiseerd en gerangschikt volgens een uitgangspunt, een visie op Elsschots werk, dan was er veel gewonnen geweest.

[p. 51]

Citatenboek

Slechts een enkele keer komt Anthierens in zijn biografische hoofdstukken tot interessante, voor het begrip van Elsschots oeuvre interessante observaties. Zo levert bijvoorbeeld een citaat van George van Cauwenberg, dat Anthierens opnam in zijn hoofdstuk over de Antwerpse Lemméstraat, mij tot nog toe onbekende informatie betreffende de auteur, die een bijzonder licht werpt op diens werk. Cauwenberg beschrijft de Lemméstraat als een wat chique laan met nèt-niet-herenhuizen voor min of meer gearriveerde gegoede burgers. Hij geeft een aardige typering van het sociale milieu van de straatbewoners. Het citaat roept de vraag op wat het betekende voor de bakkerszoon Elsschot om omstreeks 1930 in deze straat te gaan wonen. Het is relevant te weten dat Kaas (1938) geschreven is door de sinds kort tussen arrivées levende, verantwoordelijke huisvader, die met behulp van Cauwenbergs citaat wordt opgeroepen.

Veelbelovend lijkt ook de beschrijving van de relatie tussen Elsschot en de Antwerpse idealist en anti-fascist Leo Frenssen, die in het hoofdstuk ‘Het been van Frenssen’ centraal staat. Helaas schrijft Anthierens uitsluitend over de vraag hoe Frenssen Elsschot aan de informatie over een krankzinnigengesticht hielp, die de schrijver in Het been verwerkte. De voor het begrip van Elsschots werk veel interessantere vraag naar de toedracht van de sympathie die Elsschot koesterde voor de markante anarchist blijft volledig onbeantwoord.

Elsschots werk roept - als alle wereldliteratuur - veel vragen op. Iemand die deze vragen probeert te beantwoorden kan gebaat zijn bij een uitgebreide kennis van de biografische achtergrond van het werk en het schrijverschap van de auteur. Anthierens laat in Het ridderspoor weliswaar een vermakelijke parade van anecdotes en rariteiten voorbijmarcheren, maar hij draagt niet bij tot de beeldvorming van het werk van de auteur die hij beschrijft. Hij lijkt de gedichten en het proza van de auteur te beschouwen als probleemloze tekst waaruit hij citaten plukt die op min of meer passende wijze de vertelde verhaaltjes over ‘Meneer De Ridder’ illustreren. Anthierens citeert uit Elsschot zoals de steller van een overlijdensadvertentie het Prisma citatenboek hanteert.

In een recensie van Het ridderspoor in NRC vergoelijkte Karel van het Reve de onbenulligheid van veel anecdotes in Anthierens' boek door erop te wijzen dat er voor ‘de ware Elsschot-lezer’ geen onbelangrijke details bestaan. Ook de uitgever van Het ridderspoor lijkt een beroep te doen op de verstokte Elsschot-lezer, om het karakter van het boek te rechtvaardigen. In de flaptekst liet hij opnemen dat Het ridderspoor de afstand tussen Elsschot en zijn lezer kleiner maken wil. Wie Elsschot werkelijk wil leren kennen, zal toch eerder geïnteresseerd zijn in wat de schrijver bewoog, in zijn kijk op de wereld en op zijn métier, dan in details over de naam van zijn straat en zijn pijnlijke stoelgang. Vanzelfsprekend mag in een biografische ‘studie’ (p.201) de mythe niet ontbreken die vertelt hoe Elsschot in de brieven bus van zijn overbuurman en literaire ‘concurrent’ Walschap urineerde, maar als Anthierens meent dat een aaneenschakeling van louter olijke anecdotes de afstand tussen Elsschot en zijn lezer kan verkleinen, dan houdt hij er een merkwaardig beeld van Elsschots lezer op na.

Biografentaal

Anthierens heeft kennelijk niet de pretentie gehad een nieuw licht te werpen op Elsschots oeuvre. De vragen die het werk oproept, waren niet het uitganspunt van zijn studie. De lezer die wèl wil proberen het materiaal dat in Het ridderspoor wordt aangedragen te betrekken in zijn interpretatie van Elsschots werk, wordt het door Anthierens niet gemakkelijk gemaakt. De auteur springt buitengewoon slordig met zijn bronnen om. Hij vermeldt bijvoorbeeld zelden de herkomst van zijn informatie. En de schaarse literatuurverwijzingen zijn raadselachtig en weinig precies. Zo verantwoordt Anthierens op p. 82 een opmerking over Van der Lubbe met het wat knullige, tussen haakjes geplaatste ‘uit het boek van Martin Schouten’. Meestal krijgt de lezer zelfs dit soort onnauwkeurige informatie niet, bijvoorbeeld op de plaatsen waar Anthierens citeert uit boeken die in de bibliografie niet terug te vinden zijn.

Wanneer ik mezelf forceer en voorbijga aan deze bezwaren - wanneer ik dus probeer Het ridderspoor te lezen als een vermakelijk maar pretentieloos leesboek over Anthierens' idool Elsschot - ook dan wil mij het boek maar niet bekoren. Ronduit flauw zijn bijvoorbeeld de grappen en grollen

[p. 52]

waarmee de auteur zijn tekst heeft gelardeerd. Op p.83 beschrijft hij hoe de liberale kandidaat Baelde bij de Antwerpse tussenverkiezingen van 1928 veel minder stemmen kreeg dan tegenkandidaat Borms. De verliezer, zo schrijft Anthierens dan, ‘deed zijn naam alle eer aan’.

Van Anthierens' grappen, stijl en woordkeuze moet men houden. Elsschot wordt getypeerd als een auteur die ‘én proza én poëzie pent’, en enkele pagina's verder gaat het over een gedicht dat ‘in alle staten van verbolgenheid op papier [is] gepleurd’ (cursiveringen van mij, TV). Ook woorden als ‘kiekeboe’ en een flauwe toespeling op de reclameslogan van Albert Heijn dragen bij aan het af en toe wel al te lullige karakter van het boek. Een zekere meligheid is de auteur niet vreemd: zijn beschrijving van het overlijden van Elsschot en diens vrouw besluit hij met de woorden ‘exit het echtpaar De Ridder-Scherwegen’ en een hoofdstuk over de onzorgvuldige teksteditie van Querido eindigt met de verwijzing van de uitgeverij ‘naar de strafbank’.

Het ridderspoor lijdt aan een aantal kwalen dat vele biografieën onleesbaar maakt. De typische wijze waarop de feitjes en anecdotes worden gepresenteerd werkt mij eerlijk gezegd op de lachspieren. Volgens de mores van een bepaald soort biografen wordt Elsschot bijvoorbeeld voortdurend bij de voornaam genoemd; wordt er te onpas melding gemaakt van klimatologische omstandigheden; barst het boek van de uit de lucht gegrepen bijvoeglijke naamwoorden en cliché's (‘een hoogrode Jeanne’ van ‘vijfentwintig lentes’) en heten auteurs van door Anthierens minder geslaagd geachte publikaties steevast ‘ene T.J.M. Versteeg’ of ‘ene Frans J.B. Jansen’.

Nu de Nederlande schrijversbiografie volwassen lijkt te gaan worden (Fontijns prachtige Van Eeden-biografie is daarvan een van de blijken), permitteert Anthierens zich een taalgebruik dat uiterst achterhaald aandoet. De meest hardnekkige biografenkwaal waaraan Anthierens lijdt, is zijn geringe weerstand tegen de verleiding literatuur te maken van het leven van zijn held. Hij laat bijvoorbeeld niet na bij zijn beschrijving van Elsschots fatale beroerte te vermelden dat de bakkerij in de straat waarin de auteur onwel werd de naam ‘Absalom’ droeg: ‘Bakkerszoon Fons [!] bezwijkt voor een bakkerij met de ongebruikelijke naam Absalom, zijnde De Ridders eerste pseudoniem’. Aangezien dit wel waar zal zijn, kan men Anthierens strikt genomen niet kwalijk nemen dat hij er melding van maakt. De zaken liggen voor mijn gevoel echter anders wanneer Anthierens de begrafenis van het echtpaar De Ridder beschrijft. De Ridder was gecremeerd, maar zijn vrouw niet. Anthierens presteert het te schrijven: ‘Dan schuiven Fine en Fons de aarde in, een lange en een korte kist, samen een uitroepteken’.

Het contrast is schril: Anthierens, wiens beschrijvingen van Elsschot soms op het sentimentele af zijn, en de schrijver zelf, die nimmer zelfs maar voor één regel in sentimentaliteit verviel.

Thomas Vaessens