Vooys. Jaargang 11

[p. 16]

Na de muur

Vier jaar geleden rond deze tijd schreef ik mijn eerste bijdrage voor Vooys. Toen nog onder de toepasselijke koptitel: ‘Uit de Muur’. Of was het misschien al het tweede verslag? Ik herinner mij in ieder geval, dat ik half november 1988 schreef over of naar aanleiding van de ‘Reichskristallnacht’: 9 november 1938. Dat was toen vijftig jaar geleden. Georganiseerd spontaan ruiten ingooien bij joden. Het startsein voor de vervolging van alles wat ‘deutschfremd’ en dus ‘deutschfeindlich’ was. November 1988 commotie in de Bundesrepubliek omdat CDU'er Jenninger op iets te historisch-realistische toon dit feit herdacht. Ik refereerde toen aan het gedicht van Ed. Hoornik, ‘Pogrom’, uit 1938 en citeerde de regel: ‘Het is maar tien uur sporen naar Berlijn’. Achteraf hoorde ik, velen kenden dat gedicht juist door deze regel, maar niet ‘in Worten’. Wist ik veel dat je in een column toch maar beter alles kunt toelichten. Daarom nogmaals, maar nu met de gehele tekst:

Is dat de maan, die naar het laatst kwartier gaat,
of een gelaat, omspeeld door walm en vlam?
Waar is Berlijn, en waar de Grenadierstraat?
- Wat deed de jongen, toen de bende kwam?

Is dat zijn schim, die daar voor de rivier staat,
is dit het water, dat hem tot zich nam,
is hier de Spree, en daar de Grenadierstraat?
- Het is de Amstel, het is Amsterdam.

Op 't Rembrandtsplein gaan de lantarens branden.
Over de daken sproeit een lichtfontein.
- Ik druk mijn nagels dieper in mijn handen.

De Jodenbreestraat is een diep ravijn.
Een korte schreeuw weerkaatst tussen de wanden.
- Het is maar tien uur sporen naar Berlijn.

Ik herhaal anno 1992 deze woorden van Hoornik in extenso: omdat na vier jaar, wat is vier jaar dan, ja, omdat na vier jaar, maar de Muur is toch gevallen intussen, ja, dat is alweer twee jaar terug, en nu is het toch alweer vier jaar, ja, maar alles is toch veranderd intussen, toch, ja, dan zijn al die buitenlanders hier gekomen, Roma en Sinti, Roemenen toch, dan is het leven hier toch zo moeilijk geworden, dan is het ook allemaal zo crimineel geworden, die hoedjesspelers op de Kudamm, natuurlijk Joegoslaven, en er zijn al zoveel Turken, niet toch... hoe dan met al die buitenlanders hier?

Inmiddels steekt men buitenlanders in brand.

Wat gek, - nee: hoe vreselijk is dat toch. De wereld valt weer eens over Duitsland heen. Altijd terecht: over Duitsland moet je voortdurend heenvallen. Ik ging plat op mijn bek toen ze tijdens de Golfoorlog witte lakens uit de ramen hingen, ze wapperden voor mijn balkon. Ik ben ‘erstaunt’ wanneer ik politieke debatten zie tussen regering en oppositie, tussen het betonblok Helmut Kohl en ieder die zich tegen hem teweer stelt. Ik ben ‘stupéfait’ wanneer ik meemaak dat er nooit sprake van een compromis kan zijn. The winner takes it all. Of het nou politici zijn, of het om een Voll-Versammlung Schwulen gaat, of het om zomaar een discussie gaat. Gelijk hebben, niet krijgen.

Inmiddels steekt men buitenlanders in brand.

Ik denk aan mijn studenten. Ach, ik houd veel van mijn studenten, schatten zijn het, vooral naarmate ze meer op Nederland georiënteerd raken. En daartoe wordt geen moeite gespaard: in het kader van Erasmus en Tempus-programma's wisselt het uit dat het een aard heeft. Ik heb ook hele lieve buren.

Maar dan nu DIT. Eind november was ik in het Amsterdamse Goethe Instituut ter gelegenheid van de presentatie aan de Duitse ambassadeur van een fraai geschiedenisboek door Nederlanders samengesteld en geschreven over 150 jaar Duitse democratie. Een heus leerboek voor docenten en studenten Duits in Nederland. Het was een stijlvolle bijeenkomst met keurige sprekers die de Duitse democratische traditie hoog in hun vaandel hadden. Weimar en vooral 1933-1945 hadden een smet geworpen op die lange democratische traditie. Anno 1992 dreigde geen gevaar voor die democratische traditie. Volgens de sprekers. Anno 1992 heeft na de vereniging een kwart van alle Duitsers, namelijk die uit de voormalige DDR, al bijna zestig jaar geen democratische traditie meer gehad, of je

[p. 17]

moet die lading stront in je ogen hebben gehad, dat je kon beweren dat dadrüben een ‘Volksdemocratie’ heerste. Over dat probleem werd die middag niet gesproken. Het was een keurige, vooral hoopvolle middag met een slokje en een hapje toe. Wat was iedereen het eens na die mooie woorden. Ja? Ein frommer Wunsch.

Nu DIT. Nog geen twee dagen na deze bijeenkomst werden Turken in brand gestoken. En dat was niet de eerste aanval. Je kunt ze ook gewoon neersteken. Overvallen op verblijfplaatsen van asielzoekers zijn letterlijk aan de orde van de dag. De immigratieverzoeken van Duitse joden richting Israel stijgen drastisch. Turken hier in Berlijn, die er soms al generaties lang wonen, voelen zich ‘verunsichert’. De burgemeester belooft hen bescherming. De Goethe Instituten melden internationaal een dramatische terugloop van belangstelling voor hun cursussen Duits. Betonblok Kohl waarschuwt voor ‘crimineel extremisme van links en rechts’. Ik heb het ‘live’ gezien: Bundespräsident Von Weizsäcker werd bij de grote Berlijnse demonstratie tegen racisme door de zogenaamd linkse autonomen uit Kreuzberg met eieren bekogeld en het spreken onmogelijk gemaakt. Ik vond het een schande. Ik schaamde mij plaatsvervangend, want ik heb die man zeer hoog. Maar eieren of brandbommen, es gibt ein Unterscheid. Waarom zegt ‘der Helmut’ niet waar nu het werkelijke gevaar vandaan komt?

Natuurlijk, natuurlijk, ik weet, ik heb het toch hierboven geschreven: het zijn niet ‘de’ Duitsers, maar wie het nu gedaan hebben spreken wèl Duits. ‘Nicht ich war es, Adolf Hitler ist es gewesen’ heet een toneelstuk dat hier al jaren in een klein off-off theatertje loopt. Alleen al om die titel - want de betekenis daarvan moge duidelijk zijn - zou dat stuk nog lang moeten blijven lopen. In een groot theater. Ik hoorde laatst over het in elkaar slaan van een buitenlander: ‘En hij was helemaal geen asielzoeker, hij was legaal.’ Een jongen wordt halfdood getrapt, en hij was niet eens een jood of een turk, hij was niet eens een ‘schwul’. Ach, ‘entschuldigung’, wat een misverstand.

Pessimistisch? Nee, sceptisch. Dat minstens. Vier jaar lang schreef ik dit soort berichten voor Vooys. Over de Freie Universität, over studenten, over Berlijn. Over wat zomaar opkwam wanneer de deadline al weer gepasseerd was. Die deadline was ‘de Muur’, uit of na, - onzichtbaar geworden, maar nu bij iedere Duitser ‘im Kopf’. Die muur is er dus nog steeds, maar ik houd op erover te schrijven. Gebeurtenissen gaan nu zo snel; ik kan die ontwikkelingen voor Vooys niet kwartaallijk-actueel bijhouden. Verslag doen over dat nieuwe grote Duitsland is aan journalisten, of aan schrijvers als Cees Nooteboom.

Aan mijn bijdragen heb ik minstens een intrigerende, maar vooral amusante kwalificatie van literair streetcorner-werker van de Volkskrant, Wilhelm Koipers, overgehouden: ‘het Berlijnse orakel met de literaire smaak van een poef’. Pief, paf, deadline: het is inmiddels dus al nacht, een onrustige herfstnacht, wolkenflarden slieren angstig langs de lucht, en als een poef citeer ik nog eenmaal Hoornik:

Is dat de maan, die naar het laatst kwartier gaat,
of een gelaat, omspeeld door walm en vlam?
Waar is Berlijn, en waar de Grenadierstraat?
- Wat deed de jongen, toen de bende kwam?

Wat doet die jongen. Turk Joegoslaaf. Roemeen. Jood. Zo'n mooie donkere jongen. Als de blonde bende weer komt. Het is maar tien uur sporen naar Berlijn. Morgen kan ik weg zijn. Terugzijn aan de Amstel. Maar hij. Wat overkomt die jongen. In Duitsland.

Berlijn, december 1992.

Frans de Rover