Vooys. Jaargang 10

[p. 214]

Trans

‘Hij transponeert een symfonisch (georkestreerd) thema voor plano’
Mikhail Bahktin, Het woord in de roman

Utrecht, 13 augustus 1992

Zeer gewaardeerde collega,

Iemand zei tegen me: ‘De filosoof Mikhail Bakhtin had slechts één been. Nooit kan ik iets van Bahktin lezen, zonder te denken: “de man had slechts één been”. Dit is natuurlijk een feit dat aan de betekenis van zijn werk niets af- of aandoet. Maar toch denk ik dat het invloed gehad moet hebben. Laat mij nu een eenvoudig voorbeeld geven. Mikhail ligt op bed en krijgt een briljant idee. Natuurlijk weet ik ook wel dat de filosofie sinds Plato niet meer zo werkt, maar stel nu even: Bahktin ligt op bed, niet meer zo heel ver van de slaap verwijderd, en krijgt een goed idee. (Het helpt om je tevens een voorstelling te maken van een tweebenige filosoof, in een overigens vergelijkbare situatie.) Hij weet dat hij (als ieder ander die zijn tocht weg van het waken onderbroken ziet door een inval) zijn idee de volgende ochtend kwijt zal zijn. Nu maakt hij een afweging: opstaan en opschrijven, of liggen en slapen. Nu we de consequenties van beide keuzemogelijkheden bekijken, wordt duidelijk dat er voor Mikhail Bahktin één, niet onbelangrijk argument extra is om niet op te staan, een argument dat niet geldt voor zijn meer valide collega: de filosoof Mikhail Bahktin had slechts één been. De fysieke daad van het opstaan is een niet te onderschatten hindernis op weg naar het notitieblok. De briljante inval wordt niet opgeschreven. Het gewone werk gaat verder, de volgende ochtend. Het resultaat is bedachtzaam.’

Volgens mij toch niet. Het woord in de roman (waarvan ik alleen de twee hoofdstukken heb gelezen die in vertaling in Raster zijn gepubliceerd. Iemand zei tegen me: ‘Van een goed filosoof kun je elk deel van zijn werk als pars pro toto voor het oeuvre nemen’, dus dat geeft niet) is in feite een briljante inval. Ik ben niet de geschikte persoon om de filosofische merites van dat werk te beoordelen, maar ik weet wel dat Het woord in de roman afrekent met literatuur-theorieën die nog niet ontwikkeld waren toen het verscheen.

De kern van Het woord in de roman is de idee dat stijl niet iets is van een auteur, of van een genre, maar van de relatie van een werk tot de taal van de maatschappij. Onderzoek van taal en stijl blijft nogal eens beperkt tot detailk westies: het artistieke woord is veel meer (en zelfs iets geheel anders dan) ‘het woord van een artiest’. Wie de stijl van de roman in onderdelen belicht (mag ik dat begrijpen als: wie leest alsof er niets aan de hand is?), in plaats van de roman als geheel te vergelijken met andere ‘talen’, stijlen, discoursen, ‘transponeert een symfonisch (georkestreerd) thema voor piano’, aldus Bahktin.

Dat is toch een ‘vondst’, een ‘idee’? Enerzijds anderzijds, wie genuanceerd, staat natuurlijk in een traditie, rol mag je ook niet onderschatten, zeker, zeker. Maar Bahktin zelf begint als volgt: ‘Het belangrijkste idee van deze studie is...’. Ha!

Het woord in de roman is een inval. Zo'n originele, die je 's nachts in bed hebt en die doet besluiten het bed toch even te verlaten. Tenminste, als je twee benen hebt. Heeft Bakthin dan ideeën ontwikkeld aan de schrijftafel, als een wetenschapper in plaats van als een mens? Schrok hij niet wakker, 's nachts? Hoe is hij dat andere been eigenlijk kwijtgeraakt? Kun je me over deze zaken meer vertellen? Wil je dat? Maakt het enig verschil? [...]

Met aarzeling, maar hartelijk groetend,

Winnie the Pooh

[p. 215]

W'land, 25 augustus 1992

Lieve Gordon,

Een collega van me schreef me dat de filosoof Mikhail Bahktin maar één been had. (Ik schrok daar een beetje van, ik wist dat niet). Nu vraagt hij of ik voor hem wil uitzoeken waar dat been gebleven is. Ik heb een beetje research gedaan en heb het volgende ontdekt.

De vraag naar het verband tussen eenbenigheid en briljante invallen,



het zogenaamde mind-body probleem, werd voor het eerst gesteld door Descartes. Descartes - hij had maar één hoofd (zie afbeelding) - deed zoals je weet aan transcedente meditatie. Hij lag daarbij vaak op bed - (een twijfelaar) - en keek naar het plafond. Anders dan bijvoorbeeld Plato had hij nooit eens een idee, nooit eens een reden om op te staan en achter zijn schrijftafel te gaan zitten. Op een keer vroeg iemand hem (hij mediteerde niet alleen): ‘Waar denk je aan?’ Hij antwoordde toen met de fameuze woorden: ‘Cogito ergo sum’ (‘Ik denk dat ik besta’).

Hij is toen maar opgestaan en heeft dat een beetje uitgewerkt en gepubliceerd onder de titel Meditationes de prima philosophia. In die Meditationes probeert hij overigens niet alleen zijn eigen bestaan maar ook dat van God te bewijzen. Nu, dat God bestaat weten we wel, maar of denken leidt tot existentie en omgekeerd is nog maar de vraag - de vraag van mijn collega. Hoe kunnen wetenschappers met maar één been voldoen aan hun publikatieplicht? En, leidt het hebben van meer benen tot meer boeken? Mij dunkt dat dit een probleem is.

Is het geval Bahktin nu een anomalie? Ja en nee. De mens heeft gemiddeld 1,997 been^*. Echter, een zekere afwijking van het gemiddelde is voor het krijgen van een geniale gedachte vereist en een maximum van één been is toch wel gewenst. Waar dacht je trouwens dat uitdrukkingen als ‘ergens geen been in zien’ en ‘op twee gedachten hinken’ vandaan komen? Ik geloof niet dat ik dit verder hoef uit te leggen.

Alleen wat dit nu te maken heeft met het woord in de roman en die piano en zo snap ik eigenlijk niet. Ik hoop dat jij me (of liever hem, want het is niet mijn probleem) daarmee kunt helpen. Jij weet tenslotte meer van dat soort dingen.

Groetjes,

Alice

P.S.: Je laatste cd vond ik echt fantastisch.

* Bron: Encyclopaedia Galactica, Paris: Soly, 1641, pag. 127-129.