Vooys. Jaargang 10

[p. 196]

Laat de doden de doden begraven
Andreas Sinakowski

Helaas heb ik u in een onbewaakt ogenblik beloofd een stuk voor Vooys te zullen schrijven. Maar de woorden die ik verleden jaar over mezelf heb gezegd staan me tegenwoordig minstens zo tegen als de woorden die anderen over mij hebben gezegd of geschreven. Sinds een jaar lijkt mijn leven namelijk op dat van een aap in een kooi die van de ene plek naar de andere wordt gesleept om zijn kunstjes te vertonen. Kortom: ik breng het gewoon niet meer op om nog te schrijven. Een paar brieven aan vrienden, een ‘still alive...’ - daar blijft het zo'n beetje bij. Daar komt nog bij dat een tekst van vijftienhonderd woorden over een probleem dat te reduceren valt tot een ‘Wat betekenen goed en kwaad na een oorlog...?’ niet bepaald ruim bemeten is.

Voor een gedicht alleen al heb ik drie tot vijf pagina's nodig - voor een langer dichtwerk meestal twintig. Ik ben een prozaïst in hart en nieren, met andere woorden iemand die ertoe veroordeeld is om iedereen te benijden die in een zin het hele antwoord paraat heeft. In mijn geval is het rampzalige gevolg daarvan dat ik me gedwongen voel om alles net zo lang van alle kanten te bekijken tot een antwoord niet meer nodig is. Vanaf een bepaald moment betekent dat: ‘De weg is het doel’.

Mijn afkomst is er de oorzaak van dat ik mezelf verslijt in een permanent proces van interpretatie. Ik kom uit een familie met zowel Russische, Poolse, Franse als Duitse voorvaderen. Sommigen waren jood. Dat wil zeggen: ik ben te zeer Duitser om bij de joden en te zeer jood ben om bij de Duitsers vertrouwen te wekken. Mijn omzwervingen begonnen al vroeg. Ik was negen jaar toen ik mijn eerste ‘thuis’ verliet: de Oost-Berlijnse docklands. Ik werd geadopteerd en plotseling verging het mij als de meeste kinderen die alles verloren om niets te winnen. Ik kan niet zeggen dat het slecht met me ging... zolang ik het spel maar meespeelde, me regelmatig waste en er met behulp van een behoorlijke portie intrige voor zorgde dat ik niet op straat werd gezet.

Toen ik op mijn vierentwintigste voor het eerst in West-Berlijn stond, was mijn enige verlangen voor de toekomst: in alle rust een paar boeken te mogen produceren. In elk geval heb ik altijd beide kanten aan den lijve mogen ondervinden, met als eindresultaat dat ik noch bij de ene noch bij de andere kant hoor. Familiarity breeds contempt.

Ik kan de lijst van pittoreske tweesporigheden in mijn biografie nog een hele tijd voortzetten. Omdat ik vier jaar van mijn leven voor de Oost-Duitse geheime dienst werkte, maar eigener beweging een einde heb gemaakt aan mijn misdaad tegen de geest, ken ik zowel vervolgers als vervolgden, zowel het ree als de jager. Ook

[p. 197]

hier val ik buiten elke categorie. Ik heb niet op het jongste gericht gewacht om mezelf aan het kruis te spijkeren. Ik had mezelf verhoogd, waarom zou ik mezelf niet ook vernederen. En terwijl ik dat deed stelde ik vast dat er tussen die twee dingen helemaal geen verschil bestaat. En alsof dat allemaal nog niet genoeg is, komt daar nog eens bij wat men gewoonlijk ‘homoseksualiteit’ noemt; dat maakt me zelfs in de ogen van mijn allerlaatste medemens nog verdacht. Bij beide kanten horen - altijd weer en zowel aan de ene als aan de andere kant - alleen maar vuiligheid. Het dichtst in de buurt komt misschien nog dat ik iemand ben die het verraad verraden heeft, een deserteur, een unicum, een farce van verscheurdheid. Ik zit, zoals dat in het Duits heet, ‘tussen alle stoelen’. Vanaf mijn geboorte ben ik ertoe voorbestemd geweest een kosmopoliet te zijn. En daarom is mijn thuis: de ervaring, een woord, een gebaar, de betekenis.

Of het overtreden van alle regels. How to be an alien? Heel eenvoudig. Zoek de plek op waar je niet hoort en je zult de gekste dingen meemaken. Zodra je een keer uit het oude spoor stapt, volgt de rest vanzelf. En als de moraal - meestal in de gedaante van een derderangs verslaggever van een krant - zich weer eens opmaakt voor een kruistocht is er geen ontsnappen mogelijk. Spreek uit wat je ziet, zeg wat je denkt en je rol als iemand die zich weigert aan te passen ligt vast. Wees lang genoeg jezelf en je naam wordt tot een gerucht.

Het is vreemd, maar steeds als ik melding maak van de smerige attributen die mij worden toegedicht (of van het feit dat ze als oude koeien vanuit de sloot mijn erf op gejaagd worden) krijg ik van sommige mensen het verwijt te horen dat ik ermee koketteer, met andere woorden: dat ik een ‘uitverkorene’ wil zijn. Zien zij dan niet dat zij het zelf zijn die voortdurend iets anders van mij willen maken dan ik ben? Welk een agonie - nooit ontsnapt zijn, nooit iets anders gezien hebben, nooit aan de rand van de woestijn hebben gestaan, maar wel bijna zeker weten hoe het er bij een ander uitziet. Als ik naar hen luister, krijg ik de indruk dat zij beter dan ik weten wat ik ben of bedoel. En dat terwijl ik dat meestal zelf nauwelijks weet; maar wat belangrijker is: het deert me niet meer. Wie mijn boek over Berlijn heeft gelezen weet dat ik vierentwintig jaar (en ook daarna nog) vierentwintig uur per dag bezig ben geweest met luisteren naar anderen, met het mezelf eigen maken van vreemde wetten, of met het brengen van offers aan de moraal. Wat heeft keurig gedrag mij opgeleverd behalve allerlei zinloze ellende? Wat levert het iemand anders op? Moeten we niet allemaal steeds weer vaststellen dat we gewoon kunnen doen en laten wat we willen om toch voortdurend maar te blijven wat ons door de buurman wordt voorgeschreven? Dat wil zeggen: zolang we dat toestaan. Tegenwoordig vraag ik me alleen nog maar af waarom ik bij dat alles ook nog zo weinig hoop koesterde. En zo weinig hoorde. Onze grote denkers - hadden zij mij niet ook gewaarschuwd? Schijnen zij trouwens toch niet altijd alleen maar te willen zeggen: om het even wanneer en waar, of je nu Josef K. bent of wie dan ook: verwacht geen antwoord van het slot. Blijf alleen maar over je schouder kijken, denk eraan wat anderen eventueel

[p. 198]

over je denken, wees wat mij betreft ook volgzaam. Maar of je nu in het ijs verbrandt of bij het vuur bevriest - verwacht van die kant geen boodschap.

Ellende! Als ik het daarover heb, moet ik vertellen wie een einde heeft gemaakt aan mijn treurige pogingen om iemand anders te zijn dan ik ben. Wat een onbeschrijflijk genoegen was het om Ill-ness as a metaphor van Susan Sontag te lezen. Wat een bevrijding was het om van haar te horen dat de dingen niet identiek zijn met hun naam. De kern van haar overwegingen valt misschien als volgt samen te vatten: het gebruik van een metafoor is iets toepassen op iets dat het niet is. Die bedrieglijke zekerheid ook altijd dat er in de stroom van het leven iets te vinden is waaraan je je kunt vastklampen! Maar waarom jezelf niet gewoon laten meedrijven? Zoals ik al zei, ik was dertig jaar lang driftig in de weer geweest met het hebben van een eigen mening. Wat was het stupide om altijd maar ergens bij te willen horen - en altijd bij de verkeerde mensen. Altijd de vraag wat een jood, een vrouw, een zwarte, een christen moet zijn, in plaats van te vragen wat dat eigenlijk voor onzin is. Als ik nu in de New York Times lees dat ik homoseksueel ben, schud ik mijn hoofd en vraag me af of ik het ben die ze bedoelen. Maakt het ook maar enig verschil wie hem wanneer waar op welke manier of überhaupt ergens insteekt? Als hij het maar lekker vindt. Als het echt waar is dat God in de mens leeft, dan is de mens te groot voor een vel vloeipapier. Ga heen en neem hem in ogenschouw, ontdek zijn weidsheid, maar probeer niet er een mening over te hebben. ‘Nee, dat de Koningin je gezicht / niet herkenne, het is zachter / zo, mijn geliefde, ver van de afbeeldingen’ - Neruda heeft het geweten. Iedereen die gelukkig is in zichzelf weet het. Waarom weet jij het dan niet?

Waarom moeten wij trouwens voortdurend iets benoemen of altijd weer iets veranderen? Kunnen we niet eens voor heel even een stapje achterwaarts doen en naar de wereld kijken? Zou het niet gewenst zijn dat wij ons er weer eens van vergewissen dat de wereld nog bestaat? De meeste mensen leven buiten iedere realiteit, totaal overgeleverd aan hun waan, of die nu beschaving, vooruitgang, wetenschap of religie heet. Of cultuur. Na talloze manoeuvres klinkt dat woord, althans uit de mond van de brave burger, als: neuk het lijk zolang het nog warm is. Ja, wat betekenen goed en slecht na een oorlog? Precies hetzelfde als wat daarvoor ook al niet deugde. De drang zichzelf een beeltenis te maken. En wat in de betere kringen van Katmandoe tot en met Patagonië als correct wordt beschouwd - namelijk het hebben van een mening - is niets anders dan pure arrogantie. Zeker, het is heel prettig dat we tegenwoordig bij de tandarts een spuitje krijgen, maar zijn wij daarom beschaafder, humaner, beter, verstandiger, rijker dan de visvrouw ten tijde van Nero? Vol verachting kijken wij naar de strijd der gladiatoren in het Circus Maximus. Maar als ik aan onze talk shows denk, dan dringt zich tevens de gedachte op dat wij nog altijd in dezelfde toestand leven als duizenden jaren geleden. De mensen zitten nog altijd in de hel van Plato en proberen de schaduwen op de muur een vleugje realiteit in te blazen. Maar het leven is buiten, het leven gaat verder, altijd. En het draagt geen naam.

[p. 199]

Een ding is wat het is. Misschien kan men er zelfs achter komen. Wat zegt de rots? Wat fluistert het riet? Het was een daad van pure goedheid toen Gertrude Stein de bridgetafel van de conformist omverstootte: A rose is a rose is a rose. Natuurlijk niet als je erop uit bent je leven lang niets anders te doen dan het in stand houden van de status quo. There is no there there.

Waarom dus nog langer schrijven, vraagt men zich misschien af, als het niet is om aan een paar miljard meningen er nog een toe te voegen. Wel, dat is heel eenvoudig. Om mezelf te verzekeren van mijn bestaan. Als ik tegenwoordig het grootste deel van mijn tijd besteed aan het schrijven van zinnen over mensen, dan doe ik dat ongetwijfeld om daarbij mijzelf te ontdekken. Misschien klinkt het paradoxaal, maar tijdens mijn nachtelijke activiteiten (die meestal bestaan uit het aan elkaar rijgen van woorden) heb ik bijvoorbeeld ook ontdekt dat ik best tevreden ben over mijn situatie, want die behoedt mij er tenminste voor mijn leven te slijten in eeuwigdurende verveling en blindheid. Uiteraard vloeit uit dit beroep ook de genade voort van het alleen kunnen zijn. Wat heb ik er de afgelopen jaren van genoten alle tijd van de wereld in mijn eentje door te kunnen brengen. Die vriendelijke stilte had altijd het voordeel dat ik met mezelf bezig kon zijn; en alles eindigde met acceptatie, met grenzeloze overgave aan dit zijn.

Natuurlijk heb ik ook een aantal meningen ontwikkeld, simple comme bonjour, zelfs mij schieten er met enige inspanning dagelijks tientallen te binnen. Ik probeer ze alleen niet te verkondigen. Toen ik had besloten dat ik schrijver wilde worden, merkte ik namelijk al gauw dat het er, wil je in dit metier een beetje gelukkig zijn, niet alleen gaat om wat je schrijft. Meestal is het in het belang van de gemeenschap minstens even belangrijk wat je verzwijgt. Want als ik op het vlot van deze tijd als metgezel van Ulysses één ding heb geleerd dan is het wel: ook zonder mij zullen er altijd voldoende fanatici en brandstichters zijn die ons lastig vallen met hun programma's, heilboodschappen, goden of filosofieën. Zij zullen niet aflaten te proberen ons wijs te maken dat we slechts het recept hoeven te veranderen om alles beter te maken - we hoeven alleen maar wat meer eieren door het beslag te roeren. Maar alles is goed, alles is allang duizend keer gedaan. Op dezelfde manier als er sinds mensenheugenis altijd weer op is gewezen dat er geen verbetering buiten de mens, of buiten jezelf kan bestaan. Alles is aanwezig, de mens moet het alleen maar zien. Alles is in hem, hij moet het ontdekken. En van de filosofie hebben we niets te verwachten. Zij is altijd de vergissing van gisteren.

Als er echt een hel bestaat, dan zijn er voldoende mogelijkheden hem hier op aarde en niet in een ver hiernamaals te leren kennen. Om in zijn volle omvang van de hel te kunnen genieten, hoeven wij ons slechts uit te leveren aan de duistere machten, die verkondigen wat ons van elkaar scheidt en die ons proberen aan te praten dat wij op de een of andere manier slecht en niet helemaal gelukt zijn. Er loopt een directe lijn van Aristoteles naar Hitler, Kant, Hegel, Marx. De categorische imperatief, het communistisch manifest, Auschwitz. Wat heeft dat alles ons te bieden behalve dat wij uiteindelijk onder helse pijnen en in eindeloze zelfverloochening

[p. 200]

toch weer bij onszelf terechtkomen. Die onvergetelijke schoolmeesters. Uit de grond van hun hart en rein tot in hun protoplasma dachten zij de weldoeners van de mensheid te zijn wanneer zij de mensheid vertelden wat God voor de lunch gebruikt of wanneer zij gewoon een beetje onder zijn duiven schoten door ieder individu het idee aan te smeren dat hij of zij door hem eigenlijk heel anders bedoeld was, kortom; wanneer zij ons probeerden af te brengen van de weg die wij allang waren ingeslagen. Zou ik niet zeker zijn van het bestaan van dit genadige wezen dat ons ook weer terugvoert, dan zou ik moeten betwijfelen of er nog een toekomst bestaat. Is het niet zo, dat ik maar een blokje om hoef te gaan om hele scharen miskende verlossers tegen te komen? Zij zijn even onopvallend als jij en ik, want in de gekkenhuizen zitten altijd alleen de onschuldigste gevallen. Wat maakt het uit of iemand Mahatma Gandi meent te zijn? Wie weet is hij het zelfs. We zouden het op zijn minst in overweging kunnen nemen. Maar als hij de kliniek inruilt voor het parlement, verandert de goedgelovigheid in zuur en gif. Hebben alle pogingen tot bevrijding, tot het vinden van een weg of van het paradijs ons niet altijd weer steeds dieper laten wegzinken in het moeras? Laat de doden de doden begraven, de wereld volgt nu eenmaal de valse profeet. Mijlenver van zichzelf verwijderd, altijd in de hoop iets te weten waardoor het lijden pijnloos en de wanhoop comfortabeler wordt, is de mens zelfs bereid om naar de grootste onzin te luisteren - maar niet naar de stem in zichzelf. ‘Zweef stil als een kolibrie...’ schrijft Henri Miller. Daarmee wil hij ons zeggen: leer te zwijgen en je zult een antwoord in jezelf horen. Maar vooral: ontdoe je van de schadelijke invloed van de moraal, werp je slechte geweten overboord en je zult je bewust worden van elke echt noodzakelijke handeling. En wacht niet op een morgen. Er bestaat geen morgen; alleen het nu, waarin je thuis bent. Ga en leef of blijf gewoon zitten waar je zit. De verlossing ben je zelf, zij is in je en wacht wanhopig tot jij haar verlost.

Thoreau schreef: ‘Wat mijn buren goed noemen, vind ik diep in mijn binnenste voor het grootste deel slecht. En als er al iets is waar ik spijt van heb, dan is dat hoogstwaarschijnlijk mijn goede gedrag. Van welke demon ben ik bezeten geweest om zo braaf te gehoorzamen? Jij kunt de meest wijze dingen zeggen, oude man met je zeventig eerzame levensjaren - ik hoor een onweerstaanbare stem die me ver weglokt van al die dingen...’

Het overkomt me tegenwoordig steeds vaker dat ik zeg: ‘Ik heb alles wat ik wil.’ Dat komt doordat ik mezelf volg. De stem binnenin mij. Die stem bracht mij ertoe afscheid te nemen van alles wat ik als vaststaand beschouwde. Maar vooral van de ideeën die ik mij - steeds maar gehoorzamend en gehoorzamend - van mijzelf en van anderen vormde. Mijn adieu chez nous duurde jaren. Ik heb geleden en geschreeuwd. Ik heb de wereld aangeklaagd. Ik heb alles en iedereen verantwoordelijk gesteld voor wat er met mij was gebeurd. Zoals gezegd: ik leed als een dier aan een bij elkaar geleende identiteit. Pas toen ik totaal uitgeput mijn verzet opgaf, ben ik me gaan afvragen wanneer nu eindelijk mijn leven begon. Het besef dat die vraag allang deel uitmaakte van mijn leven, dat ik mijn leven reeds leefde, ja dat ikzelf het was die zichzelf die vraag stel-

[p. 201]

de, joeg als een orkaan door me heen. Ik werd mij ervan bewust dat ik alles wat er met mij was gebeurd alleen aan mijzelf te danken had. Ik bekende schuld en herwon mijn onschuld. Ik zei ja, ja en nogmaals ja. Als nu iemand tegen mij zou zeggen dat ik met mijn dood de mensheid zou kunnen redden, dan zou ik weigeren. Zelfs als ik wist dat mij nog slechts vijf minuten van ijsblauwe stuiptrekkingen zouden resten - ik zou nee zeggen en adviseren het eens bij de buurman te proberen. Heb je eenmaal ja gezegd, dan zul je leven, ondanks alles - ondanks de legers, ondanks de oorlogen en hun decors.

Ik ben gelukkig. De rivier is stil vannacht.

Den Haag, 27 augustus 1992

Vertaling uit het Duits: Gerrit Bussink