Vooys. Jaargang 8

Literatuur aan de grote klok

Ik ben nu ongeveer een half uur aan het boeken wegen [...] De weegschaal staat naast de boekenrecensent alsof hij nooit worteltjes gezien heeft. Dit kan ik Aad Nuis en Wam de Moor aanraden. Het is een fijne, eerlijke arbeid en je bent er zo van af. [...] Ik ben de verschrikkelijke Boekenweger.
Jan Mulder

In een interview liet Jaap Goedegebuure zich eens als volgt uit over de situatie in literair Nederland: ‘Er is veel aandacht voor literatuur. Iedere krant van kwaliteit en belang heeft een literaire bijlage. Het is een beetje het visitekaartje van de krant. Daar komt bovendien bij dat het, door de toegenomen aandacht van het publiek voor de literatuur - dat is met cijfers aan te tonen - ook een interessante markt is geworden’.

Over kritiek 4: Een kritiek moet briljant zijn.
Jan Mulder, columnist.

Goedegebuure wekt de indruk dat het buitengewoon goed gaat met het literaire bedrijf in Nederland: de literatuur zit in de lift. Literatuur is een interessante markt. Bedoeld wordt: de markt is interessant voor de koopman. Alleen hij kijkt naar de

[p. 27]

cijfers waarover Goedegebuure spreekt. Maar hoe zit het met de consument? Is het ook voor de lezer goed toeven op de literaire markt? Ik geloof dat Goedegebuure gelijk heeft als hij zegt dat er op dit moment veel belangstelling is voor literatuur. Het is echter maar de vraag of de condities goed genoeg zijn om deze belangstelling vast te houden. Er zijn drie instanties die fungeren als podium van de discussie over literatuur: het onderwijs, de wetenschap en de media. Om de eerste twee is het mij hier niet te doen. Het is immers noch de taak van de leraar, noch die van de onderzoeker om het literaire bedrijf gaande te houden. Wat dat betreft richten we onze hoop op de derde instantie: de media. Het belangrijkste literaire medium is de literaire kritiek. In dag- en weekbladen verschijnen recensies van nieuwe boeken, waarin de (vaak wetenschappelijk geschoolde) criticus enkele overdachte opmerkingen maakt over het besproken werk. Daar is niets op tegen, integendeel, maar het is niet genoeg. Nooit mag een oordeel ontbreken. De lezer kan het met dit oordeel eens zijn, of niet. In beide gevallen is er winst voor de literatuur. Over literatuur moet immers gesproken worden omdat het de aard van literatuur is dat ze reacties uitlokt.

Glad ijs

De critici die op het moment verantwoordelijk zijn voor de recensies in de ‘grote bladen’ lijken voorbij te gaan aan de vraag van de literatuur om een weerwoord. Met name hun besprekingen van debuten zijn erg geschikt om dit aan te tonen. Bij de recensie van een ‘eersteling’ begeeft niet alleen de auteur, maar ook de criticus zich op glad ijs, en dat is aan de stukjes te merken.

Het debuut van Atte Jongstra, De psychologie van de zwavel is door de meeste ‘landelijke’ recensenten besproken. In dit boek heeft Jongstra het debuteren gethematiseerd. De hoofdpersoon, Terwispel, probeert ‘half anoniem de literatuur binnen te sluipen’, hij ‘asfalteert de startbaan.’ Het boek is een debuut en het gaat tegelijkertijd óver een debuut. Van dit gegeven - een debutant die de eerste letters van zijn oeuvre schrijft - maken de recensenten dankbaar gebruik. Veel besprekingen van De psychologie van de zwavel eindigen als die van Koos Hageraats in De tijd: ‘Te hopen is in ieder geval dat het niet bij die eerste letter blijft.’ Bijna identiek is de slotregel van Heumakers in De Volkskrant: ‘Wat mij betreft kan straks de rest van het alfabet volgen.’

Deze slotregels besluiten beide een recensie waarin de auteurs er blijk van geven niet te willen uitkomen voor hun mening. De recensenten geven, zoals uit hun slotzinnen blijkt, de debutant enig krediet, maar een oordeel over De psychologie van de zwavel geven ze niet. Het blijft bij enkele weinig zeggende plusjes en minnetjes.

Vaderlijke aai

Veel critici meten zich een vaderlijke toon aan wanneer ze een nieuweling in literair Nederland verwelkomen. Hageraats presteert het om boven zijn bespreking van Vreemde gasten van Hilde de Bresser in grote letters de volgende kop te laten drukken: ‘[w]anneer ze haar verhalen de tijd gunt om te rijpen, is debutante Hilde de Bresser in staat om nog eens verrassend uit de hoek te komen.’ In dit soort termen laat men zich wel uit over sporttalenten, maar toch niet over literatuur? Van Hageraats verwacht de lezer van De tijd een beoordeling van het boek dat hij of zij bij de boekhandel op de tafel heeft zien liggen. Niemand heeft behoefte aan een recensie waarin Hageraats een vaderlijke aai geeft over de bol van een ijverige literaire leerling. ‘Als we maar geduld met haar hebben, dan komt het allemaal wel goed met onze Hilde’, lijkt vadertje Hageraats te willen zeggen. Hij maakt Vreemde gasten er voor zijn lezers niet interessanter op.

Over kritiek 5: Iedere vorm van kritiek is een vorm van verzet tegen teveel vrijheid. Literaire kritiek verzet zich vooral tegen te weinig vrijheidsbeperking.
Koos Hageraats, literatuurcriticus De tijd.

Wanneer een Nederlands debuut besproken moet worden, duiken de schoolmeesters op. Hun commentaren moeten wel haast met rode inkt geschreven zijn. ‘Voor een eerste roman is dit een zeer respectabel werkstuk’, zegt P.M. Reinders in NRC (cursivering van mij, T.V.) over De kapper van Gijs IJlander. Hij had geen betere typering kunnen kiezen... Enerzijds vermanend, anderzijds motive-

[p. 28]

rend bespreken de schoolmeesters de vorderingen van ‘hun’ leerling: Er is iets - onder voorbehoud - negatief. Daar staat echter tegenover dat er - onder voorbehoud - iets positief is. De conclusie luidt: we kijken - onder voorbehoud - uit naar het volgende boek.

Als de schoolmeester dit alles heeft uitgesproken is er geen discussie meer mogelijk. De leerling weet waar hij staat en dient onvermoeibaar door te werken. Dan zal alles goed komen. De mensen die de vorderingen van de leerling volgen kunnen alleen maar instemmend knikken. Van een verschil van mening is geen sprake.

Gevestigde auteurs

Niet alleen de debutanten krijgen in de Nederlandse pers weinig uitgesproken recensies. Ook het werk van meer gevestigde auteurs wordt veel te vaak vrij tam onthaald. Uitzonderingen op deze regel bevestigen mijn veronderstelling dat boeken waarover gediscussieerd wordt goede verkoopcijfers halen. Zo is Au pair van Willem Frederik Hermans door verschillende critici geheel verschillend beoordeeld. Tom van Deel noemde het in Trouw ‘een imposant boek’ en ook Reinjan Mulder (NRC) was positief: ‘een rijke en fascinerende roman.’ Au pair werd echter ook vernietigend besproken. Jaap Goedegebuure in Haagse post: ‘wrakke compositie; de verveling slaat menigmaal toe’. Robert Anker vond het boek zelfs ‘melig, kleurloos en oubollig’. Er ontstond weer eens een discussie in de verschillende bladen. Maanden nadat Au pair verscheen, plaatste Vrij Nederland nog een artikel van Hans van den Bergh, waarin Hermans' boek ‘een regelrecht misbaksel’ genoemd wordt.

Over kritiek 6: Literaire kritiek is consumentenvoorlichting (en per definitie onwetenschappelijk).
Ed van Eeden, journalist.

Het resultaat van de discussie mag er zijn: Au pair werd door de boekhandel vier-en-een-halve maand lang het best verkocht.

Verreweg de meeste recensies in de grote dag- en weekbladen voldoen echter niet aan de eisen die eraan gesteld mogen worden. Een kritiek zou discussie moeten opwekken. De recensent moet de lezers prikkelen. Hij is geen voorlichter, maar een beoordelaar. Zijn stukjes horen niet thuis in de mededelingenrubriek, maar op de opiniepagina. Iemand die een boek bespreekt vervult een cruciale rol in de literaire huishouding. Doordat hij zijn beargumenteerde oordeel geeft over nieuwe boeken, neemt hij stelling in het debat over literatuur. Mensen die stelling nemen bewegen anderen om te reageren. Er ontstaat een discussie. Het is de discussie die de literatuur onder de mensen brengt: de recensent hangt de literatuur aan de grote klok.

Scherpe pen en botte bijl

Hoewel de literaire kritiek geen voorlichting is, zou ze wel toegankelijk moeten zijn voor iedereen die de moeite neemt de literaire ontwikkelingen bij te houden. Zowel de scholier, de wetenschapper, als de literatuurhobbyïst behoren tot het publiek van de criticus. Het is zijn moeilijke taak om al deze soorten lezers in de discussie te betrekken. Alleen door duidelijk stelling te nemen, kan de recensent dit bewerkstelligen. Hij zal zijn nek moeten uitsteken, waarmee hij het risico loopt dat de lezers het niet met hem eens zijn. Een criticus die zich uitspreekt ontkomt niet aan het risico dat tien jaar later zal blijken dat hij zich vergist heeft.

Wellicht is dit voor critici een motief om de nodige voorzichtigheid in acht te nemen bij het formuleren van hun oordelen. Maar wat zullen deze zogenaamd canon-gevoelige lieden opkijken als aan het eind van hun leven nog steeds geen enkele literatuurgeschiedschrijver hun naam genoemd heeft.

Een ander motief van de critici om niet met een uitgesproken oordeel voor de dag te komen, zou gemakzucht kunnen zijn. Hans Faverey heeft in een interview eens gezegd: ‘Ik word wel eens geassocieerd met andere dichters, maar dat is minder terecht dan men denkt. Dat is de gemakzucht van sommige critici die graag in opposities denken, bakens uitzetten en verwantschappen signaleren, want dat schrijft lekker weg.’ Natuurlijk is het aardig om overeenkomsten te zoeken tussen het werk van verschillende dichters. Maar een recensent is niet alleen essayist, maar ook criticus, die zich niet

[p. 29]

mag verschuilen achter zijn beschouwingen. Doet hij dit wél, dan houdt hij zijn oordelen verborgen. De veelgelezen Nederlandse dag- en weekbladen die aan serieuze literaire kritiek doen, blinken uit in deze vorm van alibi-recenseren.

Een recensent die (nog) niet voor zijn oordeel uit wil komen kan net zo goed niet recenseren. Als de recensent wat tijd nodig heeft om tot zijn oordeel te komen, dan moet hij die nemen. De discussie over literatuur heeft geen haast. Hoe of wanneer dan ook: de lezer verwacht van hem een oordeel. Overigens moet dit oordeel beargumenteerd zijn, want niemand zit te wachten op kritieken die ‘zomaar’ van de daken schreeuwen hoe prachtig of hoe waardeloos het allemaal is. Met schreeuwerige reclame brengt men waspoeder aan de man. Literatuur, het terrein van de subtiliteit, valt niet te rijmen met de kreten van de STER of de marktkoopman; reclame voor literatuur is de discussie. Het wapen van de literatuurkritiek is niet de botte bijl, maar gewoon de scherpe pen.

Vreselijk visioen

De recensent zou op moeten treden als katalysator van deze literaire discussie. Zijn persoonlijke visie op het besproken boek moet andere visies uitlokken. Helaas is de kritische praktijk in Nederland anders. De literaire kritiek is weinig uitgesproken, en lokt daarom ook geen discussie uit. Als er geen discussie plaatsvindt over literatuur, dan is de literatuur ten dode opgeschreven. We lezen nu eenmaal graag boeken die ons door anderen aan- of afgeraden worden. Ik ken niemand die bij het kopen van boeken vaart op het compas van de flaptekst. Een literair boek dat slecht verkocht wordt heeft niet zelden een zeer aanlokkelijke flaptekst. Soms is er zelfs nogal wat reclame voor de commerciële flop gemaakt. Maar alle slecht verkochte en weinig gelezen boeken hebben gemeen dat er niet of nauwelijks over gesproken is. Als er over geen enkel boek gesproken wordt, dan bestaat er voor de meeste lezers geen reden om de boekhandel binnen te lopen. Als de potentiële lezer de ingang van de boekhandel voorbijloopt, dan kan de boekhandel wel opdoeken. Zonder boekhandel geen uitgeverijen, en zonder uitgeverijen geen boeken. Een vreselijk visioen. Om dit alles te voorkomen pleit ik ervoor dat recensenten nalaten boeken te bespreken waarover ze eigenlijk geen mening hebben. Voor ieder boek moet toch een gedreven criticus te vinden zijn? Een boek wekt immers talloze verschillende reacties op. De media moeten gebruikt worden om deze oordelen met elkaar te confronteren.

Alleen een stevige discussie over de boeken die verschijnen kan ervoor zorgen dat de literatuur actueel blijft. Literatuur kan niet zonder discussie, zoals niets zonder discussie kan. Zouden wij ook naar het voetbal kijken als de kranten er niet vol van stonden?

Het is een van de meest aardige kanten van literatuur dat altijd aan de voorwaarde voor literaire discussie, het meningsverschil, is voldaan. De oordelen over literatuur verschillen, ze zijn immers geheel afhankelijk van de manier waarop de beoordelaar het boek interpreteert. Die interpretatie is weer afhankelijk van de persoon die leest. Een Christen leest en interpreteert anders dan een islamiet, een feminist anders dan een communist. Zo heeft iedere lezer een eigen oordeel, waarmee aan de voorwaarde voor een zinvolle discussie is voldaan. Het is dan ook werkelijk onbegrijpelijk dat er over literatuur geen felle discussie gevoerd wordt. Wat de één mooi vindt, dat vindt de ander immers banaal; als A een nieuw genre meent te ontdekken, herkent B het als een literair maniertje. Toch mag iedereen van literatuur denken wat hij wil. En gelukkig: iedereen dénkt van literatuur wat hij wil. Maar laat hem, in naam van de literatuur, daarvoor uitkomen!

THOMAS VAESSENS

Over kritiek 7: Schrijven en laten schrijven. En dat geldt zowel voor de criticus als de schrijver.
Adriaan van Dis.