Vooys. Jaargang 8

[p. 40]

De woorden van onze tijd
Drie AKO-nominaties
Thomas Vaessens

Op 17 mei jongstleden is aan Louis Ferron, Christine D'haen, Frans Pointl, Joost Niemöller, Gerrit Komrij of Atte Jongstra de AKO-literatuur-prijs uitgereikt. Vanaf het moment waarop de genomineerden bekend werden gemaakt is er in kranten en weekbladen veel aandacht aan deze schrijvers en hun boeken besteed. Over het algemeen gaven de commentatoren blijk van verontwaardiging omtrent de keuze van de titels.

Men was het met de nominaties niet eens; men twijfelde aan het belang van de prijs, aan de integriteit van de jury en aan nog veel meer. Wat bezielt de mensen toch, die zich druk maken over de waarde van de AKO-prijs? Uit 169 titels zijn zes boeken genomineerd. Omdat de leden van de jury die zes mooi vonden, of fascinerend, of spannend, of om welke reden dan ook. Daar is toch niets op tegen? Zes boeken hebben inmiddels nogal wat lezers bereikt. Het interesseert deze lezers niet wie er ook weer in de jury zaten en welke normen die persoon erop na houdt. De lezer heeft de berichten over de AKO-prijs gevolgd als een soort ‘wedstrijd’. Een voor- of nabeschouwing van deze wedstrijd gaat natuurlijk niet over de scheidsrechter, het publiek of de spelregels, maar over de spelers.

Dit stuk is geschreven in april, toen de drukinkt van de wikkels met daarop genomineerd nog niet droog was. Inmiddels weet iedereen wie de AKO-prijs gewonnen heeft. Iemand die de prijs serieus neemt zal echter moeten toegeven dat de uitslag ervan minder interessant is dan de kwaliteiten van de spelers. Op 17 mei was de keuze aan de jury, maar iedere andere dag is de keuze aan de lezer.

De meest interessante spelers die dit jaar hebben meegespeeld lijken mij Karelische nachten (Ferron), De psychologie van de zwavel (Jongstra) en Wraak! (Niemöller). Omdat deze boeken niet alleen modern, maar ook nog fascinerend zijn, verdienen ze een beschouwing, ook na 17 mei.

Karelische nachten, De psychologie van de zwavel en Wraak! hebben een aantal kenmerken gemeen. In de drie boeken worden veel verhalen verteld, maar met dit vertellen is iets bijzonders aan de hand. Bij het lezen van de drie boeken valt direct op dat de schrijver niet heeft geprobeerd de lezer door middel van een ‘pakkend’ verhaal aan zijn boek te binden. Nooit spelen vragen van het genre ‘Vinden ze de dief?’ of ‘Krijgen ze elkaar?’ een rol. De verhalen zijn geen traditionele beschrijvingen van taferelen in de werkelijkheid, het lijkt veeleer alsof de werkelijkheid wordt gevormd door het vertellen van de verhalen. In Karelische nachten van Ferron is het voor de lezer niet direct duidelijk of de gebeurtenissen werkelijkheid, waan of droom zijn. Het gaat in dit boek om de manier waarop de werkelijkheid wordt ervaren. Het hoofdpersonage, Fred Hofzanger, heeft een roman gepubliceerd. Zijn naam staat op de kaft, de schrijver is echter Hofzangers overleden jeugdvriend, de dichter Arthur Kerckaert. In de roman doet Arthur verslag van hun gezamenlijke jeugdervaringen. Hofzanger beschouwt dit verslag echter als een verraad aan hun vriendschap. Om de ‘schuld’ van zijn overleden vriend op zich te nemen heeft hij het boek toch gepubliceerd. Het ‘speelt in een licht’ dat niet het zijne is. ‘Zo realistisch als het

[p. 41]

is, is het van het begin tot het eind gelogen’, zegt Hofzanger. Hij kent zijn werkelijkheid niet terug in het verhaal van zijn vriend.

De roman die eigenlijk geschreven had moeten worden, is niet geschreven. Hofzangers boek is een mislukking, ondanks de faam die het hem bezorgt. Voor de buitenwereld speelt Hofzanger de rol van schrijver van een ‘openhartig’ boek, en hij pleegt daarmee verraad aan zichzelf. Hij besluit het verhaal zelf te gaan vertellen. Als niemand naar de bekentenissen van de ‘schrijver’ wil luisteren, geeft hij het echter op. Twee manieren waarop hij z'n verhaal zou kunnen vertellen heeft Hofzanger nu zien mislukken. Een ander kon het niet voor hem vertellen, en ook hijzelf was niet in staat op anderen over te brengen wat hij op z'n hart had. Er is nog een derde mogelijkheid: hij kan aan zichzelf het (gedroomde) verhaal van zijn jeugd vertellen. Hofzanger heeft zich zijn leven lang verbeeld dat hij eens, in Karelië, zijn overleden vader terug zal vinden. Deze droom is voor Hofzanger het meest waarheidsgetrouwe verslag van zijn jeugd. De roman Karelische nachten eindigt in Karelië. Hofzanger vindt er een lijk (‘Twee lijken of één? Dat viel niet meer te onderscheiden’), dat door rotting is aangetast. Zijn gedroomde zoektocht is ten einde. Hij legt zich neer bij wat men voor waarheid houdt: zijn vader is overleden. Hofzanger verloochent zelf zijn eigen werkelijkheid, die hij in een verhaal had proberen te vangen. Ook aan zichzelf kan hij het verhaal dat hij wil vertellen niet vertellen. Het ‘onderwerp’ van Karelische nachten is niet de geschiedenis van Fred Hofzanger, maar de literatuur en het onbegrip waarmee zij gepaard gaat. Alle pogingen het verhaal te vertellen (of: literatuur te maken) mislukken. Wie een verhaal probeert te vertellen over zijn werkelijkheid, legt een bekentenis af. ‘En laat je niet wekken door de man die hier bekentenissen staat weg te geven alsof ze niets kosten’, zegt Hofzanger en hij voegt eraan toe: ‘Te wantrouwen zijn de eerlijken want ze hebben iets te melden dat niemand aangaat.’

Ferron heeft het vertellen gethematiseerd en geproblematiseerd. De werkelijkheid bestaat niet, want zij is voor ieder individu anders. Het enige dat als waarheid wordt geaccepteerd is de geschreven tekst. Het publiek dweept met Hofzangers roman, men accepteert de inhoud ervan als waarheid. Hofzanger zelf weet dat het verhaal niet klopt met zijn werkelijkheid. Om die werkelijkheid ‘onder woorden te bedekken’ (Hofzanger) gebruikt hij andere teksten. Daar waar in Karelische nachten pogingen worden gedaan ‘het verhaal’ te vertellen, wordt de hulp ingeroepen van andere vertellingen. Niet alleen het boek van Arthur, maar ook bij voorbeeld gedichten van Celan of een verhaal van Musil. Atte Jongstra, de schrijver van het genomineerde De psychologie van de zwavel, gaat een stap verder. Ferron maakt het vertellen ondergeschikt aan de bespiegelingen over het vertellen. In Jongstra's boek hebben ‘vertellen’ en ‘werkelijkheid’ helemaal niets meer met elkaar te maken. Het grote probleem in de roman van Ferron (wat is werkelijkheid?) is in de fantasieën van Jongstra geen probleem.

Net als in Karelische nachten zijn de hoofdpersonages in De psychologie van de zwavel veelal schrijver. Zij maken geen onderscheid tussen de

[p. 42]

‘verhalen’ die ze vertellen en de werkelijkheid. Het titel-‘verhaal’ is een essay over Strindberg, maar het is ook een verhaal over de schrijver van het stuk. De lezer volgt hem naar Zweden, alwaar hij in een hutje schrijft aan zijn artikel. Het essay dat in Zweden geschreven wordt gaat echter ook over Jongstra.

Op deze manier lopen er in alle gedeelten van Jongstra's boek verschillende niveau's door elkaar heen. Een ander gedeelte van het boek bestaat uit drie lagen: een essay over een dichter, een verhaal over een liefdesavontuur en informatie over de schrijver van beide stukken. Het is duidelijk niet Jongstra's bedoeling geweest om door middel van dit ‘hoofdstuk’ (’In uw handen beveel ik mij aan’) waarheidsgetrouwe informatie op de lezer over te brengen. In de drie verhaallagen wordt voortdurend naar een andere verhaallaag verwezen, hoewel de lagen niets met elkaar te maken hebben. Ze spelen ieder in een heel andere werkelijkheid. Bovendien is de dichter over wie het gaat gefingeerd.

Toch heeft Jongstra in dit ‘hoofdstuk’ de indruk gewekt dat het om weergave van feiten gaat. Zo voorziet hij de gedeelten over de gefingeerde dichter van voetnoten met (schijnbaar) betrouwbare vermelding van bronnen. Jongstra's boek staat bol van de literatuur. De personages leven van de letteren, ze zwelgen in woorden. Een van de ‘ikken’ zegt ergens: ‘Ik had het gevoel dat ik het midden van mijn levensweg was genaderd, een weg door een landschap van woorden: ik las en schreef de hele dag. Bij de eerste regel van het evangelie van Johannes, “In den beginne was het woord,” was het voor mij niet gebleven; na het woord hield ook alles meteen op. Wat niet was benoemd, niet geschreven, bestond gewoonweg niet: de mens leeft in een verzameling metaforen. Ik kon daarmee vooruit, wist me met een van dag tot dag groeiend gevoel van vertrouwen door het struikgewas van de taal te hakken.’

Eigen teksten en teksten van anderen wisselt Jongstra, net als Ferron, met elkaar af. Zo zijn de eerste woorden van het bovenstaande citaat: ‘Ik had het gevoel dat ik het midden van mijn levensweg was genaderd’, nagenoeg gelijk aan de eerste zin uit Dantes Inferno, en ook nagenoeg gelijk aan het begin van Sylva Sylvarum van Strindberg.

In Wraak! van Niemöller zitten twee broers aan een eenvoudige tafel voor het raam. Buiten regent het. De broers vertellen elkaar verhalen. Dit is alles wat er in de sobere kamer gebeurt. In een aantal verhalen wordt het boek voorgesteld als een lachspiegelhuis. Wie dit lachspiegelhuis binnengaat, raakt verdwaald. ‘Je moet onophoudelijk keuzes maken. Naar links, naar rechts, terug, naar voren. De vervormende spiegels zorgen ervoor dat je telkens een andere richting uit lijkt te gaan dan je werkelijk uitgaat. Je begint aan van alles en nog wat te twijfelen. Zo is het doel van het spel het bereiken van het centrum van het Lachspiegelhuis, maar al spelend begin je eraan te twijfelen of dit centrum wel bestaat’, schrijft Niemöller.

Steeds raken we verdwaald in het labyrint en steeds weer beginnen we opnieuw met onze zoektocht. Dit gebeurt niet alleen in het lachspiegelhuis, het boek, maar ook in de moderne wereld waarin de personages leven. Eén van die personages verwoordt de kwintessens van Wraak! als volgt: ‘Ik denk dat we onszelf voortdurend een beginpunt wensen. Dat we steeds weer opnieuw iets zeggen, of iets doen waarmee we onszelf, en onze omgeving, in het begin van iets plaatsen. Jong, vers, nieuw, krachtig, dat zijn de woorden van onze tijd. We zien onszelf aan het begin van een nieuw tijdperk, zo is het toch?’

De manier waarop Niemöller zijn roman gecomponeerd heeft zorgt ervoor dat de aandacht van de lezer voortdurend op de compositie gericht blijft. De verhalen die worden verteld zijn niets anders dan weinig van elkaar verschillende versies van hetzelfde verhaal. De namen van de personages zijn weliswaar verschillend, maar de gebeurtenissen komen steeds terug. Zelfs als men Wraak! vluchtig doorleest, herkent men in alle verhalen fragmenten, situaties en zinsflarden uit andere verhalen. Niet de verhalen zijn het belangrijkst, maar het vertellen. De personages beginnen steeds opnieuw te vertellen, waarbij ze nogal eens rondlopen in een acht-vorm. Eigenlijk vertellen ze een ‘oneindig’ aantal malen het zelfde verhaal. Steeds wanneer een versie is voltooid ‘leunt’ de verteller ‘tevreden achterover’, of is hij ‘duidelijk opgelucht’. Buiten klettert de regen onverminderd voort.

[p. 43]

Wie zich waagt aan de voor- of nabeschouwing van een ‘wedstrijd’, ontkomt niet aan speculaties respectievelijk oordelen over de uitslag ervan. Voor iemand die, zoals ik, de uitslag niet kent, is het echter onmogelijk erover te oordelen. Ik zal mij moeten beperken tot datgene waartoe iedere lezer zich laat verleiden wanneer hij de zes genomineerde boeken leest: het maken van een keuze. Als ik had mogen kiezen was de prijs uitgereikt aan Niemöller.

De genomineerde boeken van Frans Pointl, Christine D'haen en Gerrit Komrij vielen voor mij al bij eerste schifting af. Geen van deze drie boeken weet te voldoen aan de eisen die we mogen stellen aan literatuur die weinig vernieuwend is. Een schrijver die het krediet van de ‘pionier’ ontbeert, moet van goeden huize komen wil hij of zij werkelijk imponeren. Als ik voor de overige drie boeken de wegstreepmethode toepas, valt de roman van Ferron het eerst af. Karelische nachten is misschien de meest ‘volwassen’ roman van het drietal. Het is een glad gecomponeerd boek dat schreeuwt om herlezing. Vergelijk ik de roman echter met de twee andere kandidaten, dan constateer ik dat Karelische nachten inhoudelijk en uiterlijk het minst ‘vernieuwende’ en (wellicht als gevolg daarvan) meest ‘voorspelbare’ werk is. Alleen Ferron gaf zijn boek de ondertitel roman mee. Met De psychologie van de zwavel heeft Jongstra (overigens niet als eerste!) laten zien dat het genre van de roman ingrijpende uiterlijke veranderingen kan overleven. Daarbij stoot Jongstra zijn lezer niet af met onduidelijke, duistere verwijzingen. Integendeel. Hij schotelt de lezer een fascinerend geheel voor, dat wortels heeft in de literatuur waarnaar verwezen wordt. Op de achterflap van De psychologie van de zwavel wordt een citaat van Jongstra aangehaald. ‘Nog steeds willen veel lezers niets anders dan zich met huid en haar aan het verhaal overleveren.’ Ook Joost Niemöller heeft dit onderkend. In tegenstelling tot Jongstra is hij zijn zwelgende lezer echter tegemoet gekomen.

Wraak! is voor deze lezers uitermate geschikt. Het boek is misschien geen ‘blijvertje’ dat over twintig jaar nog gelezen wordt, maar de lezer van vandaag, die het traditionele ‘verhaal’ best kan missen, zal erdoor gegrepen worden.

Zowel Wraak! als De psychologie van de zwavel zijn moderne Nederlandse boeken, die zich kunnen meten met de nieuwste buitenlandse literatuur. Een prijs komt, in dat opzicht, beide boeken toe. Wraak! liet bij mij echter de meest blijvende indruk na.

Deze keuze is, zoals alle keuzes, gebaseerd op tamelijk willekeurige criteria. Uiteraard heeft de jury andere normen gehanteerd. En of nu Wraak! of het boekje van Pointl uiteindelijk is bekroond, de lezer die wil weten wat er in de literatuur zoal gebeurt, is door de jury gewezen op drie fascinerende, moderne boeken.

Louis Ferron, Karelische nachten, De Bezige Bij 1989.

Atte Jongstra, De psychologie van de zwavel, Contact 1989.

Joost Niemöller, Wraak!, Bert Bakker 1989.