Vooys. Jaargang 8

De verhalen van Kantelbeen & Voordewind

Met het werk van de in 1987 overleden journalist/schrijver Eelke de Jong gaat het zo langzamerhand dezelfde kant uit als tot voor kort met dat van Godfried Bomans. Eens in de zoveel jaar wordt een gedeelte van het werk herdrukt, maar altijd in een wisselende samenstelling en bij voorkeur onder een andere titel, dit voor alle duidelijkheid.

Tot zover de overeenkomsten. Het verschil is dat men van Bomans altijd wel wat kan krijgen, in wat voor samenstelling dan ook. Sinds enige tijd zit er zelfs een systematiek in de uitgaven. Bomans' verhalen worden tegenwoordig namelijk gebundeld op thema (verhalen rond feest. Sinterklaas en dergelijke). Er zijn zelfs plannen om binnen enkele jaren te komen met een Verzameld werk, waarin alles netjes chronologisch en van annotaties voorzien opgenomen zal worden.

De ene schrijver is echter de andere niet en er is een groot verschil tussen de nog altijd populaire ‘volksschrijver’ Bomans en de veel introvertere De Jong. De meeste mensen kennen hem hooguit van de tijd dat hij als schaapherder op de Veluwe werkzaam was, of als co-auteur (naast Rijk de Gooijer) van het bekende Koos Tak-feuilleton, dat hij overigens zelf niet tot het ‘echte werk’ rekende. Met de populariteit van zijn eigen oeuvre is het heel anders gesteld. Het kent wel bewonderaars, maar slechts een kleine schare en daarmee schiet je als uitgever natuurlijk niet veel op. Dit is vermoedelijk de re-

[p. 28]

den dat het uitgavebeleid met betrekking tot het werk van De Jong altijd wat rommelig is geweest. Was een boek van Eelke de Jong uitverkocht, dan kon het jaren duren voor het werd herdrukt. In de vroege jaren zeventig verschenen er twee bundels met ‘schetsen’; korte verhalende impressies die De Jong voor de Haagse Post schreef, in 1978 een bundel met dagboekaantekeningen. In 1979 volgde de korte roman Het boek van Kantelbeen. Het duurde tot 1981 voordat de eerste drie bundels integraal herdrukt werden in de omnibus Alleen op het land. Het boek van Kantelbeen is nooit herdrukt.

Pas acht jaar later werd een gedeelte van de omnibus, aangevuld met een selectie uit twee latere bundels, uitgebracht bij De Bezige Bij onder de titel De verhalen. Enige maanden daarvoor publiceerde Nijgh & Van Ditmar De man achterin, een boek gevuld met grotendeels nooit tevoren in boekvorm verschenen materiaal, variërend van verhalen tot reportages en literaire portretten. Zo bevinden we ons in de tamelijk unieke situatie dat een groot deel van De Jongs werk weer toegankelijk is, al kan men zich afvragen voor hoelang, want we kunnen niet om het wat macabere feit heen dat zijn dood een belangrijke motor achter deze publicaties is geweest. Vroeg of laat zal de herinnering aan Eelke de Jong weer vervagen en wat dan? Het is opvallend hoe weinig aandacht er bij voorbeeld aan deze laatste twee boeken is besteed, zelfs door de Haagse Post, het blad waar hij tot het laatst toe aan verbonden is geweest.

De man achterin

De man achterin (de titel is van Hans Sleutelaar) bevat Eelke de Jong ‘in a nutshell’: verhalen, interviews en schetsen, met de nadruk op het journalistieke werk. Hoewel ernaar gestreefd is om doublures met uitgaven van De Bezige Bij te voorkomen, komt in beide bundels het meesterlijke verhaal over de schrijver Jan Arends voor. In De man achterin onder de titel ‘Jan Arends I presume’ en in De verhalen: ‘Uit de isoleercel’. De stukken in De man achterin dateren uit de periode 1965-1987. Een van de mooiste verhalen uit deze bundel is ‘God zelf’. ‘God’ blijkt een morsige oude man, woonachtig in een sombere volkswijk. Hij draagt een broek met laaghangend kruis en houdt zich in leven met spritsen en priklimonade. ‘De auto wil niet direct starten en we kijken hem nog even na. Hij draait zich om, het grote, lege achterwerk in zijn broek bolt in de tocht iets op, achter in het huis staat waarschijnlijk een raam open. Dan sluit god de deur achter zich.’

Daarnaast bevat het boek meer journalistiek werk. De grens tussen het één en het ander is bij Eelke de Jong eigenlijk niet zo goed te trekken. Zijn schetsen waren vaak gebaseerd op eigen observaties en in zijn journalistieke werk zat dikwijls een grote dosis fantasie. Sommige van zijn interviews bij voorbeeld laten zich lezen als een verhaal. Ook in het dagelijks leven had hij de neiging de dingen mooier of interessanter te maken dan ze in werkelijkheid waren. Je moest soms oppassen met wat hij zei en het waarheidsgehalte van zijn verhalen controleren voordat je ze verder kon vertellen. Zo vertelde hij mij ooit over zijn roman De begoocheling dat er al zo'n twintig bladzijden af waren, maar hij moest het nog wat ‘omwerken’. Toen ik na zijn dood de aantekeningen voor de roman doorkeek, omdat ik bij de samenstelling van De man achterin betrokken was, zag ik dat er hooguit vijf bladzijden op papier stonden.

De verhalen

De verhalen is een wat misleidende titel, omdat het boek in de verste verte niet alle verhalen bevat, die De Jong ooit geschreven heeft. In deze bundeling is een selectie uit vijf eerdere uitgaven opgenomen, verschenen in de periode 1971-1984. De meeste stukken staan in verband met het landleven. Een vrij radicale breuk komt er opeens bij de laatste afdeling, waar de natuur het veld moet ruimen voor de stad met haar verveelde en gedesillusioneerde inwoners. Deze laatste afdeling bevat verhalen uit De kunst van het lassowerpen (1984), die voor een groot deel stammen uit het eind van jaren zeventig en geschreven werden voor NRC Handelsblad. De verhalen uit de andere afdelingen zijn een stuk ouder.

Erg fraai zijn dikwijls de zinnen waarmee De Jong zijn verhalen besluit. Ze laten het einde vaak open, ze zijn niet bedoeld als mooie afronding van een geschiedenis, omdat er in de ‘werkelijkheid’ meestal evenmin sprake is van ‘mooie afrondingen’. Het is hem niet te doen om complete verhalen

[p. 29]

met kop en staart, vandaar ook de term ‘schetsen’. Het is de stijl, de observatie, waar het bij De Jong in feite om gaat. Mooi is het slot van ‘Als ze je aankijkt’. De ik-figuur is getrouwd en brengt een bezoek aan een vriendin waar hij wel wat in ziet. Plotseling schrikt hij van zijn onderneming: ‘Opeens zie ik mijzelf daar zitten en hoor mijzelf verklaringen afleggen, waarvan ik de draagwijdte niet bevat. Ik sta op en rijd terug naar mijn huis.’ Voor zover ik heb kunnen nagaan hebben samenstellers Hofland en Sleutelaar uit elke bundel een evenredig aantal stukken geselecteerd, blijkbaar in een poging een zekere representativiteit te verkrijgen. Het valt te hopen dat er ooit nog eens een definitieve uitgave van het proza komt. Achterin De verhalen is een volledige bibliografie van De Jongs in boekvorm gepubliceerde werk opgenomen. Een leuke geste. Omdat de meeste boeken echter niet meer in de winkel verkrijgbaar zijn, zal men zijn toevlucht moeten nemen tot de bibliotheek.

Crème de la crème

De verhalen uit de gelijknamige bundel van De Bezige Bij vormen samen met die uit De man achterin de crème de la crème van De Jongs prozaproductie in de Haagse Post. Het zou natuurlijk ideaal zijn als op een dag alle verhalen uitgegeven konden worden, maar de reeds gepubliceerde geven de lezer een goede indruk van De Jongs talent: zijn oog voor de natuur, zowel het mystieke als het gruwelijke daarin. Zijn vermogen om met grote scherpte mensen (vooral ‘misfits’) te observeren en haarfijn neer te zetten. Dit alles overigens zonder zelf een oordeel uit te spreken, want moraliserend was hij nooit, al voelt men vaak wel duidelijk waar zijn sympathie ligt.

Het boek van Kantelbeen

Het is duidelijk dat een Verzameld werk er voor Eelke de Jong niet in zit. Een schrijver moet bij zijn leven al populair zijn geweest of een trouwe aanhang bezitten, die zich sterk maakt voor een dergelijk literair monument, inzamelingen houdt en aanklopt bij het ministerie van WVC. Er is ech-

[p. 30]

ter geen De Jong-genootschap of De Jong-kring en dat is eigenlijk maar goed ook, want dit zou tegen de aard van zijn persoon en werk in gaan. Uiteindelijk was hij een ‘loner’, hetgeen ook tot uiting komt in zijn verhalen; de man achterin, die alles observeert, maar zelf nooit meedoet, behalve in zijn fantasie.

In dit verband is Het boek van Kantelbeen een veelzeggend boek binnen zijn oeuvre. Het is het enige - gepubliceerde - werk van wat langere adem en geeft een goed beeld van De Jongs houding in het Leven. Het gaat over een schrijver die maar niet tot schrijven komt en toch is het niet postmodernistisch, of vervelend (voor zover dit niet op hetzelfde neerkomt). Er gebeurt helemaal niets in, maar dit wordt beschreven op een zeer melancholieke en geestige wijze. Daarom zou het herdrukt moeten worden.

Toen ik Eelke de Jong voor het eerst zag, duwde hij me een kaartje inde hand. Op het kaartje stond een jongeman afgebeeld, die opkijkt van zijn boek. Hij werpt een peinzende blik door het raam op de lokkende verten en denkt: ‘I definitely intend to start living sometime soon.’ Achteraf bleek het De Jongs eigen credo te zijn.

Voordewind

Dat het werk van Eelke de Jong in elk geval zijn sporen heeft nagelaten, blijkt onder andere uit Voordewind, het romandebuut van Martin Bril, wellicht beter bekend van zijn samenwerking met Dirk van Weelden. Bril redigeerde voor De man achterin het romanfragment ‘De begoocheling’. Evenals De Jong heeft hij een scherp oog voor zowel de natuur als het wat geperverteerde grootstedelijke leven. Zijn held Joop Voordewind - een man zonder fatsoenlijke betrekking - dwarrelt doelloos door het leven. Af en toe ontvlucht hij de stad en zoekt zijn heil op het platteland. Ook hier kan hij echter niet goed aarden. Voordewind neemt, net als de ik-figuren in de verhalen van Eelke de Jong, nauwelijks deel aan het leven. Hij observeert mensen, dieren enzelfs stopcontacten. Tot duurzame relaties met vrouwen is hij niet in staat.

Typerend is het volgende citaat: ‘Ze heeft grote ogen die wel bij me in willen trekken, en ik maak me uit de voeten.’ Een dergelijke rake formulering doet ook weer sterk aan De Jong denken, die soms in één enkele zin een heel verhaal kon vertellen. ‘Moeiteloos zou ik mijn nachten kunnen vullen met alleen maar dingen uit de krant knippen, boeken lezen, bandjes maken en brieven schrijven. Alleen maar met het onderhouden van contact. Het runnen van de toko.’ Veel meer dan het onderhouden van contact lukt Voordewind niet. Zijn contacten zijn weinig diepgaand. In plaats daarvan lijkt hij te vluchten in de zojuist beschreven activiteiten. De structuur van het boek is hiervan een afspiegeling. Het boek bestaat uit tal van fragmenten, ‘berichten’ van Voordewind: flarden (afgeluisterde) dialoog, kranteknipseltjes, een inventarisatie van Voordewinds video-bestand (inclusief mutaties), overpeinzingen en een paar korte verhaaltjes, waarvan die over de Heimweeman het meest geslaagd is.

De Heimweeman zingt liedjes over heimwee, die steeds mooier worden naarmate hij verder van huis is. Dan wordt zijn heimwee immers groter. Liever zou hij thuis blijven, maar dan krijgt hij weer heimwee naar de liedjes, die thuis natuurlijk lang zo mooi niet klinken. Dus is het nooit goed, of misschien juist wel, want zo blijft hij altijd zijn mooie liedjes zingen. Iets dergelijks geldt voor Voordewind zelf: is hij in de stad, dan lokt het platteland en andersom. De spanning tussen beide locaties levert echter fraaie berichten op. Bitterzoete liedjes vol weemoed & verlangen.

HENK HARDEMAN

Eelke de Jong, De man achterin. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar. Amsterdam 1989. f 29,90.

Eelke de Jong, Deverhalen. Uitgeverij De Bezige Bij. Amsterdam 1989. f 34,50.

Martin Bril, Voordewind. Uitgeverij De Bezige Bij. Amsterdam 1990. f 27,50.

* Nog een tip: in veel filialen van boekenvriend De Slegte kan men voor een gulden of zes (!) De kunst van het lassowerpen (1984) kopen.