Vooys. Jaargang 8

[p. 12]

Spontane opwellingen
Een interview met Hans van Straten
Henk Hardeman

Bloeit de letterkunde in Utrecht, of is de bodem van de Domstad onvruchtbaar als het om de schone letteren gaat? Men zou zeggen het eerste, afgaande op de literaire avonden van de laatste jaren, onder andere georganiseerd door SLAU (Stichting Literaire Activiteiten Utrecht), en bijeenkomsten van het Genootschap Gerrit Achterberg in het Utrechtse Polmanshuis. Maar is dit soort activiteiten wel een goede graadmeter? Op deze avonden wordt van alles gedaan; er wordt voorgelezen uit eigen of andermans werk, wetenschappers verkondigen hun interpretaties van bekende gedichten, musici zetten gedichten op muziek en dragen deze voor. Maar geschreven wordt er niet. En daar gaat het toch om.

Nog niet zolang geleden woonden er echte schrijvers in Utrecht. Marsman studeerde er bij voorbeeld en vestigde zich er later als advocaat op het adres Oudwijkerlaan 4 bis. Achterberg woonde in de Boomstraat nummer 20 bis, waar hij op 15 december 1937 zijn hospita doodschoot. Du Perron woonde in januari 1932 een blauwe maandag op de Frederik Hendrikstraat nummer 83, in afwachting van zijn aanstaande echtscheiding van Simone Sechez.

Veel zullen ze er niet geschreven hebben.

Na de oorlog waren alle schrijvers weg. Foetsjie. ‘Utrecht vraagt zich nog altijd af waarom’, schrijft Hans van Straten in De omgevallen boekenkast. Getuige zijn aantekeningen heeft hij niet veel op met Utrecht: ‘(...) stad waar je geen levende ziel tegenkomt. Wel veel dode’; ‘Utrecht ligt in het centrum van het land. De middelmatigste doorsnee-Nederlander is dan ook de Utrechter’. Toch woont hij er alweer bijna twintig jaar. Wat hij vooral miste waren de bruine kroegen, waar hij, toen hij nog in Amsterdam woonde, zijn collega-journalisten ontmoette. Rond 1970 was er op dat gebied weinig te beleven in Utrecht. ‘Ik heb nog lange tijd gedacht dat ik toch weer terug zou gaan naar Amsterdam’, zegt hij halverwege het gesprek, ‘maar dat is niet langer het geval.’ Op mijn vraag of hij het gemis aan sociale contacten in Utrecht dan heeft opgevangen, verschijnt er een wat treurige blik in zijn ogen. ‘Dat was niet op te vangen’, zegt hij met enige nadruk, ‘je werd volledig op jezelf teruggeworpen.’

Hans van Straten (1923) was als (kunst)redacteur verbonden aan Het Vrije Volk en het Utrechts Nieuwsblad. Daarnaast gaf hij in eigen beheer werk uit; bekend is vooral zijn Sjaalmanpers (samen met Jan Praas) die onder andere een cahier met stukken tegen Multatuli uitgaf: Multatuli onder vuur (1986). Hij verzorgde diverse bloemlezingen en schreef een monografie over H.N. Werkman: De drukker van het paradijs (1963). Ook maakte hij jarenlang notities van literaire anecdoten, aforismen en aanverwante zaken op papiertjes die hij in zijn boeken wegstopte. Op een dag viel een boekenkast om. Dit resulteerde uiteindelijk in de publicatie van zijn notities in een Privé-domein deel: De omgevallen boekenkast (1987). Deze notities worden sinds december 1988 voortgezet in Het oog in 't Zeil. Na lezing van het boek besloot Vooys de auteur eens op te zoeken. Er was weer een boekenkast omgevallen.

Het huis in Utrecht ontdekten Van Straten en zijn vrouw Joke bij toeval. Het staat aan een doodlopende laan met uitzicht op een kerkhof.

[p. 13]

Hans van Straten (foto: Alexander Osten)

Een symbolische interpretatie dringt zich op. Toch blijkt deze buurt achteraf niet zo rustig; op mijn bandrecorder klinken allerlei geluiden door elkaar: optrekkende en remmende auto's, beierende klokken, het belletje van de kat en niet te vergeten de nu toch wel zeer goed hoorbare snelweg die zo ver weg leek. Op de achtergrond klinkt zachtjes de stem van Hans van Straten, naast Dirkje Kuik en Guillaume van der Graft de enige literator die Utrecht tegenwoordig rijk is.

Oorlog

Door de bloemlezing Nederlandse stemmen van Piet Oomes kwam Van Straten in contact met de poëzie. Wat hem vooral fascineerde, was de achtergrond van Perks ‘Mathilde’-cyclus. De dichter, wiens gezondheidstoestand enigszins wankel was, verbleef in de Ardennen om weer wat aan te sterken. Hier ontmoette hij het meisje dat hem tot het schrijven van de cyclus inspireerde. Op de HBS leerde Van Straten Jan Vermeulen kennen (later de steun en toeverlaat van Gerrit Achterberg) met wie hij ervaringen uitwisselde op het gebied van de poëzie. Ze gingen zich interesseren voor de zogenaamde Criterium-poëzie, deelden hun bewondering voor de dichter L.Th. Lehmann en gingen natuurlijk zelf gedichten schrijven.

In de laatste oorlogsjaren waren veel jongeren bezig met het maken van gestencilde literaire blaadjes. Van Straten: ‘Hier in Utrecht had je de Parade der profeten, gemaakt door Jan Praas en zijn vrinden. Dit blad trok gaandeweg steeds meer belangstelling. In die tijd zat ik gevangen omdat ik opgepakt was voor het verspreiden van een illegaal blaadje en toen heeft Jan Vermeulen gedichten van zichzelf en wat gedichten van mij erbij opgestuurd naar Parade der profeten, waarin ze ook werden opgenomen. Parade der profeten ging na de oorlog over in Columbus. We hadden een hele goede uitgever, Stols, maar die is toen bijna failliet gegaan door een gigantische belastingaanslag over zijn winst

[p. 14]

in de oorlogsjaren [met illegale drukken e.d.-H.H.]. In het voorjaar van '47 is het laatste nummer verschenen.’

Familieberichten

‘Na mijn afstuderen ben ik bij het Algemeen Handelsblad gaan werken, op 1 januari 1951. Ik kreeg toen een “eigen” rubriek “Familieberichten uit andere bladen”. Dat betaalde 250 gulden in de maand. In die tijd had Max de Jong een aforisme: Van 100 gulden in de maand kun je leven, van 200 gulden kun je trouwen en van 300 gulden kun je scheiden. Zo zit het leven in elkaar. Toen ik voor de krant ging werken, was het met de poëzie gauw afgelopen. Later heb ik nog wat boekjes in eigen beheer uitgegeven, die ik aan vrienden en kennissen stuurde. Eigenlijk was dat een voortzetting van het zelf drukken in de oorlog. Albert Helman waarschuwde Jan Praas en mij kort na de oorlog dat er overgeschakeld zou worden van oorlogseconomie op vredeseconomie. Mensen die in de oorlog verder toch niks konden krijgen, wilden nog wel eens hun geld uitgeven aan leuke boekjes, maar dat zou voorbij gaan. Ik had begin 1946 een dichtbundel in een oplage van 500 laten drukken, waarvan ik er 250 heb verkocht. Toen was het opeens afgelopen. Het heeft nog wel tot vorig jaar geduurd voordat ik die andere 250 ben kwijtgeraakt.

Na een jaar ben ik weggegaan bij het Algemeen Handelsblad. Op 1 februari 1952 ben ik toen bij Het Vrije Volk in Rotterdam gaan werken als bureauredacteur en verslaggever. In 1955 kwam ik op de kunstredactie terecht; ze hebben me gevraagd of ik boeken wilde bespreken. Ik heb daar jaren gezeten, maar op een gegeven moment was ik daar een beetje op uitgekeken. Toen ben ik grote reportages gaan doen met als specialiteit de misdaad. Dit heb ik tot 1968 gedaan, toen kwam er een nieuwe hoofdredacteur, dat was Eduard Messer, die ging de hele redactie overhoop halen, in de hoop dat er nog een levensvatbare krant uit te maken zou zijn. Hij heeft mij chef van de bureauredactie gemaakt, ik had vijftien mensen onder mij! Maar het gekke was dat hoe hoger ik op die journalistieke ladder klom, hoe beroerder het met die krant ging. We hebben allemaal ons best gedaan, maar het is niet gelukt.’

Basic Jiddisch

Nadat Het Vrije Volk in 1970 was geliquideerd, kwam Van Straten bij het Utrechts Nieuwsblad. ‘Een zeer kenmerkend verschil tussen de redactie van Het Vrije Volk en die van het UN was, dat er bij Het Vrije Volk veel joodse collega's zaten. Daar werd een soort Amsterdams joods in stand gehouden in de conversatie. Ik heb toen nog een lijst gemaakt met zestig joodse woorden en uitdrukkingen die daar gebruikt werden. Dat was dus een van de weinige plaatsen in de stad, waar na de oorlog nog dat basic jiddisch werd voortgezet. Het merkwaardige was dat de niet-joodse medewerkers dat gewoon overnamen. Dat had je in Utrecht niet. Eén van die woorden heb ik toen bij het UN geïntroduceerd: aankeiler. De aankeiler op de één, dat wil zeggen: een aankondiging op de voorpagina van een verhaal dat binnenin stond.

In Utrecht is in die jaren veel veranderd op kunstgebied; gelijk met mij kwam er een nieuwe schouwburgdirecteur. Het eerste dat ik gedaan heb is die man interviewen. En dan die kwestie van het Muziekcentrum, dat speelde al een hele tijd; er zou een muziekcentrum komen op het Vredenburg, maar hoe moest dat nou? Er waren allerlei plannen die dan weer afgestemd werden door de Gemeenteraad. Tenslotte is het er toch van gekomen en toen kreeg je ook verschillende kleine theatertjes, Kikker bij voorbeeld en de Blauwe Zaal. Dat maakte het natuurlijk wel spannend, omdat je achter het nieuws aan moest zitten. Je kon niet wachten tot de gemeente met een publicatie kwam, nee, je moest het in de krant hebben voordat het bekend werd gemaakt. Bij het UN heb ik gewerkt tot begin 1984, toen ben ik afgekeurd.’

Sjaalmanpers

‘In 1979 hebben Jan Praas en ik met nog een paar anderen een reünie op touw gezet van alle mensen die ooit betrokken zijn geweest bij Parade der profeten. Wij hebben iedereen weer opgespoord. We hebben ook een reünienummer van de Parade gemaakt, op precies dezelfde manier als toen, dus gestencild en met ingeplakte houtsneden. Dat nummer verkocht heel goed, het was zelfs uitverkocht. We hadden een batig saldo en dachten: wat zullen we daar mee doen? Toen kregen we het idee om een

[p. 15]

Hans van Straten (foto: Alexander Osten)

[p. 16]

uitgeverijtje te beginnen. Het eerste plan was om een bloemlezing te maken met al die leuke dichters uit de provincie, die we aantroffen in kleine uitgaafjes - meestal in eigen beheer - bij Arjaan van Nimwegen, die had destijds een winkeltje aan de Oudekamp in Utrecht. Die bloemlezing heette Dichters in de marge. Dat was aan de straatstenen niet te slijten. Daarna hebben we een artikel van mij over de schrijver Ab Visser nog als cahier uitgegeven; De laatste casanova. Dat liep weer heel goed, daarmee werd het verlies ten dele gecompenseerd.

Toen liep ik in 1984 - het was koopavond - langs de winkel van Hoffschlag, met schrijfmachines, computers en dergelijke. Ik zag daar een schrijfmachine met druklettertjes en proportioneel schrift. Ik dacht, dat moet ik hebben, dat is het. Aanvankelijk wilde ik de boekjes stuk voor stuk afdraaien op dat apparaat, een krankzinnig idee natuurlijk. In diezelfde tijd kwam ik erachter dat hier op het Herculesplein een Copyrette zit. Ze garandeerden mij daar dat ze bepaalde apparatuur hadden waarmee ze perfecte copieën konden maken. Nou, met behulp van die twee samen, die Brother CE-70, nu volkomen verouderd, en die Copyrette, wat een zeer goedkope productiemethode betekende, zijn we toen kleine cahiertjes gaan uitgeven. Op de omslagen plakten we etiketjes.

Het idee was, we maken een oplage van honderd en die verspreiden we in abonnement. In september '84 zijn we ermee gestart. We hebben het vier jaar gedaan, allerlei leuke ideeën hebben we daarin gerealiseerd. We vroegen auteurs bij voorbeeld of ze voor ons iets wilden schrijven. Het liep zo goed dat we onze auteurs twintig procent konden betalen. Dat moet je eens tegen een uitgever zeggen! Er zijn talloze van dat soort zondagsuitgeverijtjes. Ten eerste betalen die hun auteurs nooit één cent, maar dan nog moet er geld bij.’

Het oog in 't zeil

Is Van Straten een van die schrijvers die al jaren dromen van Het Grote Werk dat zij ooit nog eens zullen schrijven, maar daar door tal van al dan niet reële uitvluchten niet aan toekomen? Hij schrijft immers nog wel degelijk proza, getuige het korte verhaal ‘De badkamerparty’ in Margreet Dolman's Mens & gevoelens, nummer 8 (mei/juni '89).

‘Ik ben niet iemand om romans te schrijven, ik had er ook geen tijd voor. De journalistiek is een opslorpend vak. Dat verhaaltje had ik al wat jaren geleden geschreven, maar ik heb het wel grondig door de machine gehaald. Ik heb verder geen verhalen of aanzetten liggen, dit was toevallig. Wel ben ik al vrij vroeg begonnen met het verzamelen van notities over allerlei literaire zaken en dat is doorgegaan. In de tijd dat ik chef de bureau was, had ik veel nachtdienst. Als je dan om half drie 's nachts thuiskwam, was je nog klaarwakker en dan ging ik toch wel tot half zes door. Dan las ik veel en maakte notities. Zo is de bulk van mijn boek ontstaan.

Thijs Wierema, de redactiesecretaris van Het oog in 't zeil, had het idee om mij die aantekeningen te laten voortzetten in zijn blad. Maar in die tijd stond ik droog, ik had niks meer. Na een aantal jaren had ik wel weer wat. Ik heb hem regelmatig wat toegestuurd en daar heeft hij uit geselecteerd. Het wordt niks met het schrijven als er drang achter zit, het zijn spontane opwellingen.

Over De omgevallen boekenkast heb ik zo'n veertig jaar gedaan, dus het duurt nog even voordat er een tweede deel komt. Wel is er onlangs nog een kast omgevallen, maar dat was de tijdschriftenkast, die was door onze jongste zoon in elkaar getimmerd. Die planken bogen door onder het gewicht van die tijdschriften, vooral Maatstaf is ontzettend zwaar en De revisor. Toen is zo'n plank doorgezakt, de planken daaronder bezweken eveneens en alles ging zo roetsj naar beneden. Onze zoon was thuis, hij lag nog in bed en zei: ik had wel dood kunnen zijn. Het leverde een vreselijke ravage op, maar geen papiertjes, want die stop ik niet in tijdschriften.’