Vooys. Jaargang 8

[p. 37]

De stem van een generatie
De teksten van Bob Dylan en Jim Morrison
Kees Pruyssers

A poem is a noise on paper
Dylan Thomas

The music is your special friend
Jim Morrison

In zijn boek over de Amerikaanse cultuur in de jaren zestig, Gates of Eden, beweert Morris Dickstein dat ‘though changes in the other arts reveal the sixties and expose its sensibility, rock was the culture of the sixties in a unique and special way’. En hij heeft gelijk.

Men kan het belang van vernieuwingen in andere kunstvormen natuurlijk niet ontkennen, maar het is onbetwistbaar dat rockmuziek het meest zichtbare, openhartige en zelfs het meest onthullende element van de counterculture in de jaren zestig was. De reden hiervoor lijkt duidelijk. Literatuur en de beeldende kunsten waren het privilege van de intellectuele bovenlaag, met in het kielzog de bourgeoisie, en theater en films werden op Broadway en in Hollywood geregeerd door ‘big bucks’. Muziek was dus het enige terrein dat de jeugd als haar eigen terrein kon opeisen.

Maar zelfs in de muziek had de commercie haar intrede al gedaan. Platenmaatschappijen hadden de rebellerende ‘Don't step on my blue suede shoes’-rock and roll al in hun greep gekregen en probeerden er een verkoopbaar produkt van te maken. Zo werd Chuck Berry overgehaald de regel ‘There lived a colored boy named Johnny B. Goode’ te veranderen in ‘There lived a country boy’ om zijn markt naar een ‘whiter’ publiek uit te breiden.

Het is daarom weinig verrassend dat niet rock and roll, die ondertussen was verwaterd tot de zoete klanken van ‘doo-wop’ en tieneridolen als Cliff Richard en Elvis, maar folk de muziek van alternatieve scene in de vroege jaren zestig werd. Pas halverwege het decennium kwamen de twee samen en ontstond rockmuziek.

Deze muziek werd een transportband voor anti-establishment-protesten door zowel de teksten als het opruiende karakter van de muziek zelf. Het droeg meer bij tot de kloof die ontstond tussen de jeugd- en ouderencultuur dan enige andere kunstvorm.

Toch wordt rockmuziek nog steeds niet algemeen erkend als kunst met de grote K. De muziek kan niet vergeleken worden met de muziek van Gershwin of Bernstein, en de teksten hebben niet de ‘kwaliteit’ van poëzie. Dickstein is het hier niet mee eens. ‘If literature is “news that stays news”, and popular culture is by nature ephemeral, then rockmusic has begun to pass the test of time.’ De beste roek-elpees uit de zestiger jaren zijn nog steeds even vitaal en opwindend als toen.

Dickstein zegt ook dat vele ‘high-brow’-critici nog steeds niet kunnen erkennen dat de grens tussen kunst en populaire cultuur in de jaren zestig vervaagde en op sommige gebieden zelfs geheel verdween.

Net als alle andere nieuwe kunstuitingen leden folk en rockmuziek onder het conservatisme en elitairisme van de kunstcritici - die niet wilden geloven dat kunst ook populair kon zijn. Toch konden zij niet voorkomen dat folk en rock succesvol werden, zelfs als men uitgaat van hun eigen strenge esthetica: ‘it made it by their own standards’^1.. Tegenwoordig wordt rockmuziek door de meeste critici erkend als kunst, maar de

1. M. Dickstein in Gates of Eden: American Culture in the Sixties, New York 1977.

[p. 38]

Bob Dylan

vraag blijft of deze opwaardering wenselijk is. Het betekent acceptatie door het establishment, en dit zou heel goed een negatieve ontwikkeling kunnen zijn voor een kunstvorm die inherent ‘anti-establishment’ is.

Het belang van de ontwikkeling van folk en rockmuziek ligt in het beeld dat deze muziek schetst van een tijd waarin een generatie jongeren steeds meer vervreemdde van de morele waarden van hun ouders, een tijd waarin de poging te ontsnappen aan het ‘gezond verstand’ van de bourgeoisie veranderde in de ‘waanzin’ van overmatig drugs- en alcoholgebruik, en de ‘love-trip’ tot een ‘death-trip’ werd.

Door de songteksten uit de jaren zestig te bestuderen, kunnen we zien hoe de roep naar revolutionaire veranderingen zich ontwikkelde tot een strijd om het voortbestaan, en uiteindelijk tot totale desillusie die leidde tot zelfdestructie. De eerste helft van het decennium wordt waarschijnlijk het best gekenschetst door het werk van Bob Dylan, die vrijwel unaniem beschouwd wordt als de man met wie het allemaal begon. De desillusie uit de tweede helft vinden we vooral terug in de teksten van Jim Morrison, de controversiële zanger van The Doors.

Door hun werk te bekijken kunnen wij ons een vrij nauwkeurig beeld vormen van de tijd waarin zij beroemd werden, de jaren zestig.

Bob Dylan

Een van Dylans vele biografen, Michael Gray, schrijft dat ‘more fully than F. Scott Fitzgerald did, Dylan has created a generation’. Voor die generatie zijn de mogelijkheden van hun leven wezenlijk vergroot onder invloed van Dylans werk. Hij is een man met een bijna angstaan-jagend scherp gevoel voor de zaken die zijn leven zouden gaan beïnvloeden. Keer op keer ontdekte hij in zichzelf gevoelens die bij zijn luisteraars pas later boven kwamen.

Bob Dylan was de eerste van de grote tekstdichters uit de jaren zestig, en uit het feit dat zijn invloed terug te vinden is bij bijna alle andere, zouden we kunnen concluderen dat hij ook de grootste was. Literair gezien zijn er echter anderen die beter gebruik maakten van de mogelijkheden van taal. Maar hoewel hij niet de grootste dichter was, wist Dylan wel de tijdgeest het best te vangen.

Het zwakke punt in Dylans werk is zijn gebrek aan zelfkritiek. Dit uit zich vooral in de zwakke zinnen of clichés, die soms briljante zinnen opvolgen. In het nummer ‘Temporary like Achilles’ bij voorbeeld wordt het couplet:

Well, I rush into your hallway
Lean against your velvet door
I watch upon your scorpion
Who crawls across your circus floor
Just what do you think you have to guard?

gevolgd door dit refrein:

You know I want your lovin'
Honey, but you 're so hard.

Toen Bob Dylan begin jaren zestig van Minnesota naar New York trok, vond hij in Greenwich Village een folk-cultuur die ‘the closest thing to Bohemia’^2. was, wat die tijd voortbracht. Het was niet de ideale plaats voor een folkzanger uit het Midden- Westen om zijn carrière te beginnen. Dylan miste de ‘coyness and bourgeois gentility’^3. die als een soort verkoopbaar, post-adolescent verwijt aan de oudere generatie functioneerde, en die mensen als Joan Baez, Peter, Paul and Mary en later Simon and Garfunkel wel hadden. New York was niet onder de indruk van Dylans hese stem en ‘talking blues’ en zijn eerste elpee werd met

2. Ibidem.

3. M. Gray in Song and Dance Man: the Art of Bob Dylan, Londen 1972.

[p. 39]

Jim Morrison

grote overschilligheid ontvangen.

Pas met zijn tweede, politieker georiënteerde elpee, The Freewheelin' Bob Dylan, kreeg hij bekendheid. De elpee paste perfect bij het groeiende gevoel van ontevredenheid op de universiteiten. In juni 1962 werd de Port Huron Statement vrijgegeven, waarin de studenten verklaarden dat ‘although mankind desperately needs revolutionary leadership, America rests in national stalemate’. Dylans elpee reflecteerde deze roep naar revolutie. ‘Blowin' in the wind’ werd zijn eerste grote hit. Later werd dit nummer geadopteerd als het lijflied van de burgerrechtenbeweging. Toch is dit nummer minder beeldend en intens als veel van zijn latere werk.

Op zijn volgende elpee is Dylan veel vuriger. De hoop op verandering is een overtuiging geworden, en de verontwaardiging is veranderd in de woede die zo karakteristiek is voor Dylan. Dit wordt heel mooi geïllustreerd in het titelnummer van de elpee, The Times They Are A-Changing:

The line it is drawn, the curse it is cast
The slow one now will later be fast
As the present will later be past
The order is rapidly fadin.

Na deze elpee vindt er een opmerkelijke verandering plaats in Dylans teksten. Ze worden persoonlijker en bedachtzamer. Dylan probeert niet langer zijn publiek te instrueren, maar roept hen op zich meer in zichzelf te keren en de bron van hun wanhoop onder ogen te zien. Dylan verandert van een profeet in een commentator en een moralist. Het opvallendste nummer op zijn volgende elpee, die toepasselijk Another side of Bob Dylan heet, is ‘My back pages’, waarin Dylan zichzelf aanvalt omdat hij ooit geloofde alle antwoorden te hebben, en waarin hij de schuld geeft aan diegenen die hem opgevoed hebben en hem deze arrogantie bijbrachten. In feite is dit nummer een afwijzing van alle dogma's en een switch naar een persoonlijk waardensysteem:

Yes, my guard stood hard when abstract threats
Too noble to neglect
Deceived me into thinking
I had something to protect.

Tegelijk met Dylans eerste flirt met de rockmuziek op de elpee Bringing it All Back Home wordt hij pragmatischer. Met abstracte, bijtende en emotionele teksten opent hij de aanval op de problemen van mentaliteit, die onder de politieke strijd verborgen liggen. Hij verwerpt de Amerikaanse waarden in ‘Maggie's farm’: ‘They sing while you slave And I just get bored’. Hij vernietigt het bourgeois-concept van vrijheid en geluk in ‘Subterrenean homesick blues’: ‘Twenty years of schoolin' / And they put you in the dayshift’. En hij verklaart de menselijke Utopia's voor ontoereikend in ‘Gates of Eden’: ‘There are no kings / Inside the gates of Eden’.

Op Highway 61 Revisited wordt de aanval op de Amerikaanse samenleving voortgezet. Het is een elpee vol pijn, en achteraf gezien vormt hij het toppunt van Dylans woede. Zijn latere elpees vertonen een groeiend gevoel van medelijden. Het bekendste nummer, ‘Like a rolling stone’, is direct gericht tot zijn generatie, aan wie hij vertelt dat de ‘safe middle-class ride’ voorbij is en dat de tijd komt dat zij alleen het hoofd zullen moeten bieden aan de wereld:

How does it feel to be on your own
With no direction home

[p. 40]

 

Like a complete unknown

 

Like a rolling stone.

Jim Morrison

Als Dylan in 1968 een rustiger koers gaat varen met elpees als John Wesley Harding, Nashville Skyline en New Morning, is er aan de andere kant van Amerika, in Los Angeles een band in opkomst wiens geschiedenis ‘among the wildest and most controversial in the rockworld’^4. is, TheDoors.

De zanger van The Doors, Jim Morrison, zou men kunnen beschrijven als een bijverschijnsel van de ‘counterculture’, een bijverschijnsel dat naarmate het decennium vordert steeds vaker voorkomt tot uiteindelijk ‘sex and drugs and rock and roll’ synoniem wordt met de levensstijl van rocksterren.

Morrison was een telg uit een familie waarin het traditie was dat de mannen beroepsmilitair werden. Hij heeft dit lot echter nooit willen ondergaan. Morrisson was een intellectueel, geïnteresseerd in poëzie en filosofie. Het kwam dan ook tot een breuk met zijn familie toen hij in 1964 naar U.C.L.A. ging.

Twee jaar later richt Morrison The Doors op en in januari 1967 verschijnt hun eerste elpee, The Doors. De critici waren wild enthousiast over Morrisons stem en nummers als ‘Light my fire’, dat niet door Morrison maar door Robbie Krieger, de gitarist, werd geschreven.

Morrisons teksten hebben op deze elpee nog niet de kracht van zijn latere werk, alhoewel je in ‘Soul kitchen’ de wanhoop al wel kunt horen. Het nummer gaat over een diner, de enige plaats waar je kunt ontsnappen aan de drukke stad: ‘The cars crawl past all stuffed with eyes / streetlights shed their hollow glow; / Your brain seems bruised with numb surprise, / Still one place to go’.

Met de volgende vier elpees, Strange Days, Waiting for the Sun, Morrison Hotel en The Soft Parade vestigt Morrison zijn reputatie als apocalyptisch tekstdichter, alhoewel dat voor een groot deel al gebeurt als in 1967 The end verschijnt. Dit was oorspronkelijk een lovesong, maar tijdens improvisaties veranderde het in een frontale aanval op zowel zijn ouders als het leven zelf. De beelden in The end zijn erg complex en maken dat de tekst moeilijk te begrijpen is. In het eerste deel voorspelt Morrison het einde van ‘everything that stands’ door de waanzin van het leven, de ‘Roman wilderness of pain’. In het tweede krijgen de ouders de schuld op zich geschoven omdat zij de mythe van het Westen, van de onbeperkte mogelijkheden hebben gecreëerd. De ‘snake’, de ‘highway West’ is archaïsch, de onbeperkte, mogelijkheden bestaan niet. Aan het einde neemt Morrison een drastisch besluit:

The killer awoke before dawn
He put his boots on [...]
And he came to a door
And he looked inside
‘Father?’
‘Yes son?’
‘I want to kill you!’

Morrison brak voorgoed met zijn ouders omdat hij in hen de oorzaak van zijn depressieve aard zag.

In ‘The chrystal ship’, een veel vriendelijker nummer van dezelfde elpee, ontwikkelt Morrison een therapie voor zijn depressies; verbreek alle banden met het establishment, zwem in je emoties, sterf een symbolische dood en wordt als nieuw mens opnieuw geboren: ‘The days are bright and filled with pain / Enclose me in your gentle rain / The time we ran was to insane / We'll meet again, we'll meet again’.

Jim Morrison maakte nooit deel uit van de flower-power-beweging, het lag niet in zijn aard te geloven dat ‘love is all you need’. Hij was het wel eens met veel standpunten van de ‘counterculture’. Hij was pacifist en ageerde openlijk tegen de oorlog in Vietnam. In ‘The unknown soldier’ bekritiseert hij de verslaggeving van de media, die volgens hem helden creëren om de oorlog zin te geven, terwijl er in werkelijkheid jonge mensen sterven zonder te weten waarom en waarvoor: ‘The unknown soldier practice where the news is read / Television children dead / Unborn, living, living, dead / Bullet strikes the helmet's head’.

Een andere sterke band van Morrison met de counterculture is drugs. ‘The Soft Parade’ is een gedetailleerde beschrijving van een LSD-trip. Hij vraagt de drugs om een toevluchtsoord te zijn. Vervolgens passeren een aantal vage beelden,

4. J. Hopkins, No One Gets out of Here Alive: the biography of Jim Morrison, New York 1976.

[p. 41]

representatief voor de Amerikaanse samenleving, de revue, en uiteindelijk wordt het nummer een beschrijving van een ‘bad trip’:

All our lives we sweat and save
Building for a shallow grove
‘Must be something else,’ we say,
‘Somehow to defend this place’

Wat daarna volgt kan alleen als paranoia worden omschreven, en het nummer eindigt met de regels: ‘We're so Alone/ Better bring your gun’.

Aan het eind van de jaren zestig, als zijn alcoholconsumptie exorbitante vormen aanneemt, gaat het snel bergafwaarts met Jim Morrison. In 1970 begint de band te werken aan een nieuwe elpee, L.A. Woman. Het werk wordt echter ernstig vertraagd door Morrisons onbetrouwbaarheid. Hij is vaak dronken of komt niet opdagen in de studio. Op deze elpee is Morrisons depressiviteit dominanter aanwezig dan op welke andere Doors-elpee dan ook. Het hoogtepunt van de elpee is de klassieker ‘Riders on the Storm’. Ook hier is, net als in The end, het apocalyptische wereldbeeld aanwezig. De ‘rijders’ zijn de bijbelse ruiters van de apocalyps. Een van hen verschijnt als de ‘killer on the road’ die een hele familie uitmoordt. In vele opzichten is ‘Riders’ een meer poëtische versie van The end, maar weer krijgen de ouders de schuld:

Into this house we're born
Into this world we're thrown
Like a dog without a bone
An actor out on ban

Het einde is echter anders. Eindigde The end nog met het verzoek ‘C'mon baby take a chance with us’, in ‘Riders’ is het de meer narcistische uitspraak: ‘The world on you depends/ Our life will never end’.

Toen L.A. Woman uitkwam was Morrisons dood niet meer ver weg. Het lijkt alsof hij het aan voelde komen, het nummer ‘Been down so long’ is een laatste hulpkreet: ‘Well, I been down so goddamn long/ That it looks like up to me/ Now why don't one of you people/ C'mon and set me free?’ De kreet kwam echter te laat. In 1971 ging Jim Morrison naar Parijs waar hij op 3 juli stierf aan een hartaanval.

Personificatie

Toen ik de leeftijd bereikte waarop kinderen naar muziek gaan luisteren was Jim Morrison al lang dood en maakte Bob Dylan alleen nog gospel-elpees. Hun werk kende ik niet. Pas veel later realiseerde ik mij hoe groot hun invloed was op de muziek waar ik wel naar luisterde. Pas toen ontdekte ik hun muziek, muziek uit een tijd die voor mij bijna prehistorisch was. Ik ontdekte ook dat wat er in de jaren zeventig ook met deze tekstdichters gebeurd was, hun teksten niet verouderd waren en dat ze het verdienen herinnerd te worden. Zij geven een goed beeld van de problemen die hun generatie tegenkwam, en dus ook van de tijd zelf. Het is verbazend hoeveel van deze problemen nu nog spelen. Hoe weinig er veranderd is in vijfentwintig jaar.

Natuurlijk zijn Bob Dylan en Jim Morrison maar een klein onderdeel van een hele generatie songdichters, maar het zijn twee van de meest invloedrijke. Hun teksten beschrijven de jaren zestig beter dan enig historicus ooit zal kunnen. Het is een beschrijving van mensen die er midden in stonden, die tot op zekere hoogte zelf een personificatie van de jaren zestig zijn. Zij waren de stem van een generatie.

Kees Pruyssers is vijfdejaars student Engels te Utrecht en specialiseert zich in de Amerikanistiek. Eerder publiceerde hij artikelen over onder andere de onaanvaardbaarheid van censuur, en over de jazz-saxofonist Charlie Parker in Quill, het vakgroepsblad van Engels.