Vooys. Jaargang 7

[p. 28]

De hang naar het platte

Robert Long wijdde er in zijn goede jaren een lied aan, columnisten verhieven het tot een dagelijkse bezigheid; er verscheen zelfs een woordenboek op dit terrein dat, indien het uitleenbaar was in de bibliotheek, nooit op de plank zou staan. Schelden heeft mensen altijd gefascineerd. Dat geldt zowel voor het ‘hoogstaande literaire’ als het ‘ordinaire’ schelden. Het laatste wordt ongetwijfeld het meest beoefend en hoeft niet zonder creativiteit te zijn, getuige het brede scala aan scheldwoorden als ‘ossewors’, ‘aachtelijke dakhoas’, ‘haaluve gladiojol’ en - om even in Utrecht te blijven: ‘wat hèjè een laange nek joh! Hèjij vroeger ut de emmer gevrete?’ Er lijken iedere dag varianten bij te komen.

In de zeventiende eeuw wist men er ook aardig weg mee. Twee notabelen, respectievelijk arts en advocaat van beroep, legden zich ondermeer toe op het schrijven van scheldtirades op bepaalde personen of typen. De creatie van anti-petrarcistische poëzie vormde voor Focquenbroch naast het schrijven van petrarcistische verzen een aangenaam tijdverdrijf.

In ‘Aen Juffrouw N.N’ beschrijft hij van top tot teen, in niet al te vleiende bewoordingen, het lichaam van een vrouw waarbij de feministen onder ons vermoedelijk bedenkelijk hun wenkbrauwen zouden fronsen. Wanneer men zich echter bewust is van de enorme overdrijving kunnen dergelijke verzen vermakelijk aandoen.

Bij de beschrijving van haar gezicht aangekomen neemt Focquenbroch onder andere haar neus onder de loep:

Uw kromme neus staet op uw backhuys;
Gelijck een schoorsteen op een kackhuys;
En is, als de recipient
Van een verotte exhalatie,
Die door een vuyle distillatie
Uw gorgel steets na boven send.

(‘Aen juffrouw N.N.’, in: Bloemlezing uit de gedichten en brieven van Willem Godschalk van Focquenbroch, KLP, Zutphen z.j., p. 103)

Een stuk minder bekend dan Focquenbroch is Aernout Van Overbeke, een tijdgenoot van Focquenbroch en mogelijk een vriend van hem. Deze advocaat schreef voor de rederijkerskamer waarvan hij vermoedelijk lid was, in 1667 een soortgelijk vers dat, hoewel minder goed geschreven dan dat van Focquenbroch, enkele verzen telt die een glimlach opwekken. De vrouw in kwestie is kennelijk nogal dik, hetgeen de schrijver de volgende woorden ontlokt:

Sy gaet noch soo vierkant, en hecht op haer Kooten
Ick wedd'sy wel t'evens sprongh over twee Slooten:
Die haer wilden volgen, dien soud'ick wel raén,
Hadt hy geen goede Springh-stock, 't volgen te laten staen.

(‘Teunis de boer’, in: De rym-wercken, Amsterdam 1678, p. 153)

In een ander vers van hem, getiteld ‘Op Fytje’, geeft ene Ritsaerdt antwoord op de vraag van Fytje waarom hij haar niet wil kussen:

F. Ghy sweert me Ritsaerdt, dat uw' brandt niet is te blussen
En dat ghy niet en doet, als mijn Pourtret te kussen,
Soo, dat de verruw' vaeck noch aen uw' lippen kleeft
Hoe komt'et, dat ghy My, noch kus en gunt, noch geeft?
R. 't Is waer, uw Schildery, die is schier half versleten
Van 't kussen; maer indien, ghy wilt de waerom weten?
Waerom dit aen uw' Beelt, en niet aen U geschiet?
De rede die is kort; uw Beelt en aessemt niet.

(De rym-wercken, Amsterdam 1678. p. 101)

Men hoeft weinig gevoel voor understatement te hebben om dergelijke grappen te doorgronden. In die zin doen de verzen denken aan de humor van Andre van Duin en Co. Van Duin zei ooit in een interview dat de mensen al begonnen te lachen als hij de zaal inkwam en per ongeluk tegen een dikke

[p. 29]

dame opbotste. De mensen zouden ongetwijfeld minder hard gelachen hebben wanneer het iemand van een ‘normaal’ postuur betroffen had. Het is boeiend om te zien hoe weinig de ‘platte humor’ in drie eeuwen veranderd is.

In de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag bevindt zich een manuscript dat in ieder geval ten dele samengesteld en opgeschreven is door Van Overbeke. Het betreft een verzameling in handschrift van ruim 2000 moppen en anecdoten. Het is een uniek document voor zowel Nederland als daarbuiten. In 1990 zal er een bronnenverzameling uitkomen waarin de verzameling systematisch beschreven wordt. Omdat de verzameling nooit gedrukt is, hoewel dit vermoedelijk wel de bedoeling was, staan er veel moppen in die waarschijnlijk niet zouden zijn opgenomen in een gedrukte versie van het werk. Dit geldt met name voor de platte, vaak seksueel getinte moppen, waarvan er overigens een aantal doorgehaald zijn.

Het is interessant om na te gaan hoe men in deze tijd zelf dacht over platte humor. De zeventiende eeuw staat bekend om haar lossere opvattingen over de zeden. Hierbij mag men echter niet uit het oog verliezen dat de opmerkingen over de ‘losbandigheid’ van de zeventiende eeuw waardeoordelen zijn, voornamelijk afkomstig uit de preutsere achttiende en negentiende eeuw, wederom een waardeoordeel overigens. Daarnaast was er al in het begin van de zeventiende eeuw een beweging ontstaan, ondermeer onder leiding van Bredero (de volkstaaldichter!), die streefde naar een kuising en zuivering van de taal. Met de oprichting van Nil Volentibus Arduum in 1668, waarmee het tijdperk van het Frans-classicisme zijn intrede deed, kwamen platte verzen in een nog kwader daglicht te staan dan voorheen. Veelzeggend in dit opzicht is dat in de tweede druk van het verzameld werk van Van Overbeke het vers ‘De kackhuysklachte’, waarin een wc-pot het woord voert, niet meer is opgenomen.

Dat wil overigens niet zeggen dat dergelijke verzen niet meer geschreven werden, integendeel. Men schreef lustig voort. Tekenend voor de achttiende eeuw is een verdergaande verkuising van het maatschappelijk leven die onder andere gepaard ging met een ondergrondse toename van de pornografische literatuur. In een bloemlezing van Nederlandse poëzie van de zeventiende en achttiende eeuw, samengesteld door Gerrit Komrij, vindt men vele verzen over de banale kanten des levens zoals het vers ‘op een ongeluckige scheet, by een joffrouw gelaeten’ van Henrick Bruno, een rederijkersvriend van Van Overbeke, en het volgende vers, van de door Langendijk als ‘drekpoët’ omschreven Salamon Rusting:

Wens in u eene hand, en kak eens in den ander,
En ziet se eens alle bey dan open by malkander.
Zie dan ter degen toe, en oordeel als een Mens;
Dat Stront, hoe slecht geacht, noch meer is als een wens.

(uit: De Nederlandse poëzie van de zeventiende en achttiende eeuw in duizend en enige gedichten, bloemlezing, samengesteld door G. Komrij. Amsterdam 1986, p. 686)

Zonder wetenschappelijke pretentie aan de nu volgende opmerking te willen verbinden is het toch aardig om te zien dat ook wat betreft de oordelen over platte humor er weinig veranderd is. Men wijst haar af want zij is onkies, beneden peil en wat dies meer zij. Christelijke zedenprekers zullen dit ongetwijfeld beter onder woorden kunnen brengen. Hun tirades raken haast aan het schelden zelf als gold het een haat-liefdeverhouding.

Is er hier sprake van ‘gesunkenes Kulturgut’ omdat bovengenoemde gedichtjes geschreven zijn door leden van een bevoorrechte klasse en dergelijke humor nu alleen nog onder fabriekslieden, kassajuffrouwen en bouwvakkers te vinden is? Ik geloof er niets van. Ten eerste omdat de verzen van Focquenbroch en Van Overbeke niet alleen door de leden van hun eigen klasse gelezen werden en ten tweede omdat iedereen zich wel eens vermaakt heeft met het vertellen van een rondje poepverhalen op een verjaardag of het in geuren en kleuren beschrijven van iemands lelijkheid. De reden voor het vertellen van dergelijke grappen is een heel ander verhaal.

JOLANDA VIS