Vooys. Jaargang 7

Reactie van de auteurs

Van Eeden voert de ‘condition humaine’ toch weer terug op wat volgens hem de constante is in Hermans' werk: ‘de gedachte dat ethiek relatief is en dat daarom de dogma's en de waarheid, loodzware begrippen op grond waarvan mensen oordelen, veroordelen en hun leven inrichten, geen hogere status hebben dan willekeurige logisch onderbouwde waansystemen’.

Het ‘Leitmotiv’ van onze artikelen is dat dit standpunt onhoudbaar is, wanneer het naar voren wordt gebracht, met een absolute geldigheidsaanspraak, ‘als existentiële opvatting over de menselijke toestand’. Juist met het inzicht in de onhoudbaarheid van deze opvatting begint de filosofie van Wittgenstein. Het standpunt is dus zeer waardevol, want het toont aan dat mensen zelfs tekort schieten in het vermogen om te twijfelen: je kunt niet aan alles twijfelen, al gevoel je daartoe gedurig een tomeloze neiging. Ziedaar het begin van alle niet-dogmatische filosofie.

Als wij vanuit dit uitgangspunt een aantal romans van Hermans benaderen, dan rijzen deze monoliet en ongenaakbaar op uit het omringende landschap. Het is daarom onjuist dat Van Eeden bij het aanhalen van de uitspraak: ‘Wij laten ons de zin van het werk van de romancier niet ontnemen door de koortsige mening van de stukkiesschrijver’, onze grote waardering voor de romanschrijver buiten gezichtsveld manoeuvreert. Wij achten

[p. 27]

de weg van Wittgenstein naar romancier Hermans vruchtbaarder, dan die van essayist Hermans naar Wittgenstein.

Veel positiefs ook in Van Eedens repliek.

Ten eerste geeft Denis ‘een aardige bespreking van de thematiek van Wittgenstein’. Dat is alvast niet gering.

Vervolgens was de conclusie in onze artikelen, namelijk dat Hermans in zijn stukkies maar wat voor zich uit neuzelt, niet afdoende onderbouwd met verdere literatuur over dat onderwerp. Deze lacune is echter aangevuld door Van Eeden. Volgens zijn repliek is na de discussie met Kazemier tenminste duidelijk, dat ‘Hermans op dit punt veel zwaardere aanslagen heeft overleefd’. Maar blijkens Van Eedens uitlatingen is het Hermans toch maar ternauwernood gelukt daarbij het vege lijf te redden, want hij likte daarna zijn wonden en onthield zich verder van alle uitlatingen over filosofische onderwerpen.

Het enige punt dat Van Eeden misschien gescoord heeft, gaat vooralsnog schuil achter zijn zorg om de onsterfelijkheid van Frans A. Janssen. Op het eerste gezicht is deze zorg charmant en vol menselijke warmte, maar op het tweede gezicht ware het beter geweest als Van Eeden de ruimte in zijn repliek had benut, om de inzichten van Frans A. Janssen voor het voetlicht te brengen. Leeft Frans eigenlijk nog?

ERNST DENIS
RENÉ GUDE
GABRIËL WIBIER