Vooys. Jaargang 7

Filosofisch onbenul

Een reactie op de artikelen ‘Hermans en Wittgenstein’ en ‘Wittgenstein en Hermans’ (Vooys jrg. 7, nr. 1 en 2).

‘Goedbeschouwd kan niemand een voorbeeld voor een ander zijn, hoogstens een vrijblijvende inspiratie tot navolging.’

(W.F. Hermans, Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2, p. 42)

Dennis, Gude en Wibier schieten op vrijwel alle relevante punten schromelijk tekort. Meteen de eerste zin uit het artikelen-tweeluik dat dit wijsgerige driemanschap over Hermans en Wittgenstein heeft gemeend te moeten schrijven is al een blunder: ‘Het oeuvre van W.F. Hermans kent naast romans een aantal essay-verzamelingen waarin hij zijn visie op bepaalde filosofische problemen uiteenzet (o.a. Het Sadistische Universum, Filosofie als Science Fiction, Wittgenstein in de Mode).’ Ik doel nu niet op het feit dat Hermans' oeuvre natuurlijk ook nog plaats biedt aan dichtbundels, verhalenbundels en toneelwerk, maar op de formulering ‘essay-verzamelingen waarin hij zijn visie op bepaalde filosofische problemen uiteenzet’ in relatie tot de tussen haakjes gegeven titels. Het sadistische universum namelijk is weliswaar een bundel essays en ‘esseejs’, maar bevat slechts in ‘Wittgensteins levensvorm’ en het ‘Achteraf’ wijsgerig georiënteerde stukken. Wittgenstein in de mode is een ‘pamflet’ over de Nederlandse Wittgenstein-receptie. Filosofie als science fiction tenslotte is geen boek van Hermans, maar een interview-bundeling van de filosoof Fons Elders, waarin een vraaggesprek met Hermans voorkomt dat ook in de verzameling WFH-interviews Scheppend nihilisme is opgenomen.

Fouten als deze zijn kenmerkend voor de werkwijze in de twee geagiteerde artikelen waarin de drie heren hun best doen aan te tonen hoe verkeerd

[p. 22]

Hermans het heeft in de interpretatie van ‘zijn held Wittgenstein’. Niet gehinderd door enige kennis van zaken storten ze zich op de auteur die het gewaagd heeft zich over een filosofisch onderwerp - de duistere Wittgenstein, nota bene! - uit te spreken, om die met een enkel citaat plus wat observaties in vogelvlucht te veroordelen als een ‘stukkiesschrijver’ die er allemaal niet zoveel van begrepen heeft. Dat Hermans' opvattingen over Wittgenstein in de loop der jaren een duidelijke ontwikkeling kennen, is het drietal blijkbaar ontgaan, zoals dat ook het geval is met de principiële wijsgerige discussies die de schrijver heeft gevoerd na de verschijning van Wittgenstein in de mode en zijn vertaling van de Tractatus. Voordat de schijnwerpers worden gericht op dat wat Denis, Gude en Wibier hebben nagelaten, is het echter verstandig een zaklamp te laten glijden over wat ze wel hebben gedaan.

Ernst Denis opende in Vooys 1, jrg. 7 met een blijkens noot 1 door de redactie aangepast artikel waarin hij direct boudweg stelt dat nog niet onderzocht is ‘of Hermans Wittgenstein wel goed begrepen heeft’. Hiermee diskwalificeert hij zichzelf als potentieel deskundigeonmiddellijk, omdat hij blijkbaar niet op de hoogte is van het bestaan van de discussie Hermans/ Kazemier uit 1966-1967, naar aanleiding van het verschijnen van Wittgenstein in de mode, van de discussie Hermans/Staal in Het Parool (ook 1967 en naar aanleiding van dezelfde publicatie), van de scherpe reacties op Hermans' Tractatus- vertaling uit 1975, van een handvol artikelen die door de jaren heen over de relatie van de auteur tot de filosoof zijn verschenen, en van Koen Vermeirens dissertatie Willem Frederik Hermans en Ludwig Wittgenstein. Een taalspelen-analyse van het prozawerk van Willem Frederik Hermans, uitgaande van de levensvorm van het sadistische en chaotische universum (de handelseditie van dit proefschrift verscheen in 1986 bij HES).

Op nogal tendentieuze wijze bespreekt Denis vervolgens het ‘kader’ dat Hermans hanteert om Wittgenstein in zijn ‘historische context’ te zetten, hiervoor citerend uit Wittgenstein in de mode (gebruikelijker is om te citeren naar de herdruk Wittgenstein in de mode en Kazemier niet, waarin ook Hermans' kant van de discussie met de filosoof Kazemier is opgenomen; de beide artikelen geven echter blijk van een totaal voorbijgaan aan de toch complexe problematiek van drukken en herdrukken bij Hermans). Denis merkt niet op dat de manier waarop Hermans hier Wittgenstein in een wijsgerige traditie plaatst, alleen al daarom grove generalisaties en versimpelingen kent, omdat het ‘pamflet’ waarin deze geformuleerd zijn, een vooral polemische gerichtheid heeft. Denis verwijt Hermans dat deze Kant slechts uit de tweede hand kent, onderwijl Elders' Filosofie als science fiction als Hermans-bron citerend en de door Hermans (succesvol) te vuur en te zwaard bestreden Hubbeling als autoriteit aanhalend.

Dat er ook iets mis is met zijn kennis van de historische ‘Wittgenstein-Forschung’, laat Denis pijnlijk zien als hij Hermans beticht van een eenheidsvisie op Wittgensteins werk. Hijgaat hierbij niet alleen faliekant voorbij aan het feit dat de Wittgenstein-interpretatie in de jaren vijftig en zestig (toen nog veel van diens werk ongepubliceerd was) twee op dat moment even legitieme stromingen kende, van dualisten en monisten, maar ziet ook niet dat Hermans na de Wittgenstein in de mode-discussie kennelijk van zijn eenheids-opvatting is afgestapt: in het Nawoord bij zijn Tractatus-vertaling heeft hij het namelijk over een ‘vrij radicale wending’ in Wittgensteins filosofie.

Na een aardige bespreking van Wittgensteins thematiek noemt Denis vervolgens zijn bezwaren tegen Hermans' interpretatie, waarbij hij kritische kanttekeningen plaatst bij Hermans' opvattingen over de status van de wetenschap (de ‘science’), diens koppeling van waarheid/ onwaarheid met zinvolheid/zinloosheid, diens depriciërende gebruik van ‘zinloos’, en diens weergave van de verschillen tussen de vroege en de late Wittgenstein. Deze kritiek alleen al zou het bestaan van de beide artikelen rechtvaardigen, ware het niet dat elk van deze punten (en meer!) al in 1966 en 1967 met kracht van argumenten door Kazemier waren aangevoerd in de enige polemische discussie die Hermans ooit overtuigend heeft verloren, ondanks verwoede tegenstand en lange achterhoedegevechten.

[p. 23]

In zijn ijver om Hermans te veroordelen, begaat Denis voorts de fout om de latere Wittgenstein (die door Hermans ‘niet begrepen’ zou zijn) af te schilderen als een denker die zich niet met ‘communicatie-problemen’ bezighield, terwijl de Philosophische Untersuchungen nu juist laten zien dat Wittgenstein op dit punt een puur pragmatisme aanhing: als de zin of werking van menselijke communicatie al niet te destilleren is, kan men toch in ieder geval concluderen dat die werkt, hoe dan ook. Juist hier raakt Hermans' poëtica de denkbeelden van Wittgenstein, en juist hier is bij Hermans een koppeling te zien met de onmogelijkheid van verificatie-pogingen, een verworvenheid uit de Tractatus, behorende tot, volgens Denis, ‘het enige wat (bedoeld is: “dat” [EvE]) hij misschien goed begrepen heeft van Wittgensteins filosofie’. Het in geen Hermans-bespreking ontbrekende overbekende citaat over ‘wetenschap bedrijven zonder bewijs’ is de schakel naar het zo mogelijk nog bedroevender artikel van Gude en Wibier, dat hiervoor is afgedrukt. Deze beide heren hebben de slechte smaak om het in matige stijl gestelde werk van Denis en henzelf te vergelijken met Wittgensteins Tractatus enerzijds, en de Philosophische Untersuchungen anderzijds. Met veel omhaal presenteren ze vervolgens een benaderingswijze van Hermans' werk waarin de Wittgensteinse termen ‘Tatsache’ en ‘Sachverhalt’ centraal staan, en wel op zo'n manier dat het aloude onderscheid tussen ‘feit’ en ‘fictie’ hier ook had volan. ‘Een roman overtuigt niet, een roman biedt zich aan om begrepen te worden’, stelt het duo, om alleen al met het dolkomische beeld van de schrijver als ‘zwaargewicht worstelaar’ te laten zien dat Hermans' werk bij hen dit doel voorbij is geschoten. Ook hier is de wijze van citeren weer tekenend voor de status van het betoogde. Voor hun bespreking van de problematiek van communicatie en zingeving, cruciaal bij zowel Wittgenstein als Hermans, gebruiken Gude en Wibier bij herhaling aan Hermans zelf toegeschreven citaten uit de ‘Preambule’ van Paranoia. Zij hebben deze veelbesproken, poëticaal zeer belangrijke tekst blijkbaar gelezen

[p. 24]

als een soort auteurs-voorwoord, terwijl Hermans in diverse interviews heeft aangegeven dat de ‘Preambule’ een ‘verhaal op zichzelf’ is, en onder vele anderen Ineke Bulte (in haar studie Het laatste woord heeft het eerste. Over een verhalenbundel van W.F. Hermans, in 1987 verschenen bij Dimensie) heeft aangetoond dat de ‘Preambule’ gelezen moet worden als het eerste verhaal van Paranoia, waarin Hermans een in vele opzichten op hemzelf lijkend personage gechargeerde standpunten laat innemen. Dit is overigens niet de enige plek waar de beide filosofen citaten uit Hermans' stellende en uit zijn fictionele werk zonder meer naast elkaar als bewijsplaats opvoeren.

Een volgende grove fout blijkt als Gude en Wibier stellen: ‘Zijn standpunt over de status van de ethiek neemt Hermans over van Wittgenstein (...)’ (mijn onderstreping [EvE]). Zoals zovaak in deze artikelen tonen de auteurs hier een onthutsend gebrek aan historisch besef. Een van de grote verdiensten van Vermeirens dissertatie (die overigens even grote gebreken heeft) is dat hierin duidelijk wordt gemaakt dat Hermans' poëtica al voor het overgrote deel vorm had gekregen voordat de auteur - in 1949 - kennis maakte met het werk van Wittgenstein. Hermans ontdekte in Wittgenstein vooral een geestverwant, die hij op bepaalde punten weliswaar naar zich toe heeft geïnterpreteerd en die al bij de auteur levende ideeën heeft aangescherpt en geconcretiseerd, maar die bezwaarlijk als bron van Hermans' wereldbeeld kan worden aangevoerd. Daarvoor zijn boeken als Conserve en De tranen der acacia's te ‘Hermansiaans’, zoals Vermeiren terecht betoogt.

Volslagen misplaatst is ook de constatering dat Hermans ‘geen enkele waarde’ aan ethiek zou hechten: een van de grote constanten in Hermans' werk is nu juist de gedachte dat ethiek relatief is en dat daarom de dogma's en de waarheid, loodzware begrippen op grond waar- van mensen oordelen, veroordelen en hun leven indelen, geen hogere status hebben dan willekeurige logisch onderbouwde waansystemen. De inwisselbaarheid van historische voor door de herinnering, kwade wil of de fantasie ‘aangepaste’ gegevens is in iedere periode van zijn werk een van de constituerende thema's. Dit heeft minder te maken met ‘maatschappijkritiek’ (zoals Gude en Wibier menen) dan met een existentiële opvatting over de menselijke toestand en een pessimistisch wereldbeeld. Deze hele problematiek van schijnorde en onbeslisbaarheid kan alleen worden weergegeven in de (schijn-) orde van een hecht gecomponeerde roman of een streng gestructureerd verhaal, waarmee op exemplarische wijze de ondergang van waarheidsstrevers wordt getoond. Natuurlijk is ook die orde willekeurig, zoals Gude en Wibier triomfantelijk poneren, maar hij werkt, op pragmatisch Wittgensteinse wijze.

Het zou teveel eer zijn om uitputtend in te gaan op de ronduit lachwekkende wijze waarop de beide scribenten Paranoia behandelen (waarin Hermans ‘met veel mededogen’(!) een geschiedenis vertelt) en waarin ‘opa Hermans’ zijn ‘nauw verhulde moralisme’ belijdt, ‘charmant en vol menselijke warmte’. Hetzelfde geldt voor de karikaturale wijze waarop De donkere kamer van Damokles en Nooit meer slapen worden ‘besproken’: Frans A. Janssen kan zich afvragen of hij voor niets heeft geleefd, want alle door jaren van heftige wetenschappelijke discussies verkregen inzichten over deze boeken worden hier met voeten getreden. Tussen de bedrijven door wordt Hermans als ‘positivistisch angehaucht’ gekenschetst. Zoals hierna mag blijken, is deze typering raker dan Gude en Wibier wellicht hebben vermoed.

Een collage van in de slotconclusies gebruikte formuleringen is goed om op menige bijeenkomst de stemming erin te houden: de essayist Hermans is ‘negen van de tien keer een sputterende somberaar’ die de onmogelijkheid van communicatie trotseert door ‘stukkies te schrijven’. ‘Geen goed woord derhalve voor Hermans' essays’, uit zijn romans spreekt echter ‘een genuanceerder beeld’, want die hebben ‘een tragisch moment dat ontegenzeggelijk steunt op een groot vertrouwen in de mogelijkheid van geslaagde communicatie’. Gelukkig zijn de auteurs genadig, bij al hun onvermurwb're gestrengheid: ‘Wij laten ons de zin van het werk van de romancier niet ontnemen door de koortsige meningen van de stukkiesschrijver’. Wat zal Hermans opgelucht ademen! Gelukkig heeft hij wel zwaardere aanslagen overleefd.

Wat uit deze twee artikelen, en mijn bespreking er-

[p. 26]

van, moge blijken, is dat het filosofisch geschoolde driemanschap over dit onderwerp niet serieus hoeft te worden genomen. Zij hebben de belangrijke discussie met Kazemier op onopgehelderde gronden onbesproken gelaten, waardoor hun ontgaan is dat Hermans, die de grote Wittgenstein-popularisator voor ons land is geweest, zijn exclusiviteitsclaims op deze filosoof gaandeweg heeft laten vallen. Nadat heel filosofisch Nederland de staf over hem had gebroken, likte hij zijn wonden en schreef nog slechts biografische stukken (zoals ‘Leven van Wittgenstein’ in Van Wittgenstein tot Weinreb, waarin hij door eigen onderzoek diverse internationale primeurs levert) over de wijsgeer die hem als geen ander gefascineerd heeft. Dat Hermans geraakt is door de golf van kritiek, blijkt uit het feit dat hij zijn aanvankelijk onverzoenlijke en apodictische houding over Wittgensteiniana gaandeweg geheel laat varen. In een artikel over Popper uit 1981 (opgenomen in Van Wittgenstein tot Weinreb) zegt hij uiteindelijk zelfs: ‘Een vraag die me ook nu nog wel eens gesteld wordt, nu ik me al jaren niet meer over filosofische kwesties heb uitgelaten (...)’. Duidelijker kan de genomen afstand niet weergegeven worden.

In een bij dezen aangekondigd artikel hoop ik nog aan te tonen dat de door De Ruiter en Stange in hun Revisor-kritiek (III, 3) op Hermans' Tractatus- vertaling gesignaleerde mis-interpretaties indicaties zijn voor een Wiener Kreis-lezing (en dus positivistische!) door Hermans van Wittgenstein, op welke opvattingen ook de principiële verschilpunten in de discussie met Kazemier zijn terug te voeren. Door de directe koppeling met Hermans poëticale opvattingen zijn deze gegevens van het grootste belang voor de Hermans-studie, met name op het gebied van de verschuivingen in zijn poëtica.

Dit grote belang kan zelfs met veel goede wil niet worden toegedicht aan de artikelen van Denis, Gude en Wibier, omdat zij zowel qua kennis als benadering schromelijk tekort schieten op vrijwel alle relevante punten. Denis is zo vriendelijk op te merken: ‘Al met al kunnen we concluderen dat Hermans zich beter bezig kan houden met het schrijven van literaire werken’. Analoog daaraan zou ik de drie heren willen aanraden zich in het vervolg slechts bezig te houden met dingen waar ze verstand van hebben. En dat is in ieder geval niet de relatie tussen Hermans en Wittgenstein.

ED VAN EEDEN

Ed van Eeden is journalist en literair criticus. Hij studeerde Nederlands, Algemene Literatuurwetenschap en Filosofie en schreef een scriptie over de poëticale verschillen tussen De God Denkbaar Denkbaar de God en Het Evangelie van O. Dapper Dapper van Willem Frederik Hermans in het licht van de taalfilosofische ideeën van Ludwig Wittgenstein.