Vooys. Jaargang 7

[p. 19]

Trans

Ick steegh den toren op [...] van wiens trans men flaeu den dom van Uitrecht zagh, by klaer en helder weêr. (Joost van den Vondel)

Vondel door de hoorspelkern

Ik kwam voor het eerst in aanraking met de ‘klassieke’ Nederlandse letteren op het VWO. Ik kan mij althans niet herinneren dat hier op mijn lagere school iets aan gedaan werd. Er werd überhaupt niets aan literatuur gedaan op de twee scholen waar ik mijn kinderjaren heb doorgebracht (aanvankelijk in Amersfoort, later in Woudenberg, waar ik van balpen over moest schakelen op de toen in beschaafder streken reeds lang in onbruik geraakte kroontjespen).

Het enige wat hier een beetje bij in de buurt kwam, was een ouderwets leesboek, Jaap en Gerdientje geheten, dat klassikaal werd doorgenomen. Een larmoyante geschiedenis over een bleekneuzig meisje dat te zwak was om met haar ouders mee te gaan, die zending gingen bedrijven onder de een of andere godvergeten Afrikaanse stam. Zoals uit de titel blijkt, trok ze op met ene Jaap. Verder kan ik mij in het geheel niets van het verhaal herinneren. Vermoedelijk eindigt het met de dood van Gerdientje, die met haar vrome berusting een voorbeeld is voor Jaap, in casu de lezer. Het was niet voor niets een ouderwetsche School met den Bijbel.

Op de middelbare school daarentegen, werden de klassieken ons terdege ingepeperd. Zozeer zelfs, dat we tot mijn spijt nooit echt zijn toegekomen aan de moderne Nederlandse letterkunde (ik geloof trouwens dat Lodewick toen ophield bij de ‘nieuwe zakelijkheid’ en dat in 1974! Maar goed, lopen de schoolboekjes niet altijd achter?).

Ik had De avonden al gelezen - zeer toepasselijk op een totaal verregende vakantie - voordat ik kennis maakte met het werk van Vondel. In die tijd was het gebruikelijk om dit blijkbaar toch wat ontoegankelijk geachte proza te verlevendigen door middel van bandopnames, waarop acteurs de tekst brachten alsof het om een spannend hoorspel ging, inclusief wapengekletter en piepende deuren. Soms werd er volstaan met het op toon voorlezen van de tekst. Ik herinner me nog de tergend langzame en geaffecteerde voordracht door Albert Vogel van een verhaal van Couperus. En dan de gedichten van Heine, die onze leraar Duits had opgenomen van een plaat vol tikken, zodat het leek of er op de achtergrond een genoeglijk haardvuurtje brandde. Maar de grote Vondel werd anders aangepakt!

Met de Gysbrecht van Aemstel onder onze neus luisterden wij simultaan naar de hoorspelkern die zich middels een oude bandrecorder tot ons richtte. Hé, was dat niet Jeroen Krabbé, die stem van Gijsbrecht? En Badeloch, dat leek warempel Pleuni Touw wel! Al gauw spanden we ons in om alle stemmen te identificeren. Ik geloof niet dat de grootsheid van Vondels kunnen erg tot ons doorgedrongen is. Wél wisten we ons in de pauze nog fragmenten te herinneren, die we elkaar brullend van de lach voordroegen op de bekende onnatuurlijke spreektoon, waarop Nederlandse acteurs het patent lijken te hebben. Het schoolplein werd gevuld met talloze imitaties van Jeroen Krabbé, dan

[p. 20]

wel Pleuni Touw, die toen trouwens, als ik me niet vergis, net berucht was vanwege haar naaktscène in de televisiebewerking van De stille kracht (‘Oerip, is mijn bad klaar ja?’). Het kan toch nooit de bedoeling geweest zijn van de respectievelijke makers van deze bewerkingen dat de klassieken der Nederlandse letterkunde op deze wijze door de schoolgaande jeugd onthouden zouden worden?

Op zich leent het Gijsbrecht-verhaal zich uitstekend voor een wat ‘vlotte’ bewerking. Er is in heden en verleden wel kritiek geweest op Vondels toneelstukken: hij zou teveel lyricus zijn en te weinig dramaticus. Maar in de Gysbrecht gebeurt in principe genoeg, zij het dat Vondel daarvan weinig in ‘beeld’ brengt, maar voornamelijk door boden en dergelijke laat vertellen.

In het kort komt het verhaal neer op een belegering van Amsterdam, aan het begin van de veertiende eeuw. De stad wordt verdedigd door Gijsbrecht van Aemstel. Aanvankelijk lijkt het erop dat de vijand zich terugtrekt, maar dit blijkt slechts schijn. De vijand geraakt via listen in de stad en bewerkstelligt zo de uiteindelijke ondergang ervan. Gijsbrecht doet enkele heldhaftige pogingen om zijn stad te redden, maar moet zich verschansen in het ‘raethuis’. Hij klimt de toren in om te zien hoe de situatie is en ziet vanaf de trans niet alleen het vijandige leger, maar ook - zij het vaag - ‘den dom van Uitrecht’ (onwillekeurig vraagt men zich af hoe hij dit klaarspeelde; hij zal hier op zijn minst toch wel een verrekijker voor nodig hebben gehad!). Op de toren verschijnt hem een wolk, die hem mededeelt dat hij zijn verwanten moet redden. Hij slaagt hier niet geheel in, maar vlucht ten slotte met vrouw en kinderen weg uit Amsterdam, nadat de engel Rafaël hem heeft gezegd dat het zinloos is om voor een verloren zaak te blijven vechten.

Misschien kan een kleurrijke verfilming met ‘onze’ Rutger Houwer of desnoods Jeroen Krabbé in de hoofdrol, deze vaderlandse klassieker terugbrengen in HP's boekentoptien. Een groot voordeel is dat er geen filmrechten meer betaald hoeven te worden en Vondels weduwe is ook al eeuwen dood. Zou het niets zijn voor Matthijs van Heijningen?

HENK HARDEMAN