Vooys. Jaargang 7

De lust tot het lezen van dichteressen

Men heeft mij niet gevraagd wat ik het beste boek van 1988 vond, maar het is De lust tot lezen van Maaike Meijer. Op 16 december jongstleden promoveerde zij (met lof) op een onderzoek naar Nederlandse dichteressen en het literaire systeem. Deze promotie is een gebeurtenis van belang. Ik denk dat ik niet de enige ben, die al jaren zit te wachten op een gedegen studie naar het werk van Nederlandse dichteressen. Iedereen die zoekt naar materiaal over dichteressen als Vasalis, Hanny Michaelis, Ellen Warmond, Ankie Peypers, ontdekt een enorme lacune. De dikke pil die er nu voor mij ligt is de eerste serieuze aanvulling van deze lacune, en dat maakt het al meteen een standaardwerk. Daarbij gaat Meijer ook uitvoerig in op de oorzaken van het gebrek aan aandacht dat vrouwelijke schrijvers doorgaans te beurt valt. ‘Er zijn veel vrouwelijke auteurs, maar als er

[p. 24]

geschiedenis moet worden geschreven of er wordt gecanoniseerd en geëssayeerd, dan gebeurt dat door mannen en dan verliezen de vrouwen het. Ze krijgen in de kritiek nog wel aandacht, maar ze zijn gedoemd eendagsvliegen te blijven, want ze worden niet in een traditie geplaatst, ze worden niet bij stromingen ingedeeld,’ zegt Maaike Meijer in een interview dat 24 december in Vrij Nederland verscheen.

Neem Vasalis. Het standaardoordèel, dat de poezie van Vasalis toegankelijk en ongecompliceerd zou zijn, heeft geleid tot een oppervlakkige receptie. Bepaalde aspecten van haar werk kwamen tot nu toe nooit aan de orde. In het eerste hoofdstuk van De lust tot lezen herleest Meijer de gedichten vanuit het interpretatiekader van de mystiek, zoals dat eerder met Achterberg en Lucebert is gedaan. Het is duidelijk dat het hier gaat om ‘een eenvoudige daad van rechtvaardigheid’, want de gedichten winnen in deze leeswijze aanzienlijk aan diepgang en betekenis.

Meijer ziet lezen en interpreteren niet zozeer als het ‘ontraadselen’ of ‘decoderen’ van een tekst, maar als een interactie tussen tekst en lezer, die erotische en politieke aspekten kent. In het hoofdstuk ‘De paradox van de interpretatie’ pleit Meijer voor een zelfreflexieve interpretatie, waarin de vervoeringen en eventuele weerstanden van de lezer/es onder woorden worden gebracht, en waarin de ideologische positie die hij of zij inneemt wordt geëxpliciteerd. De positie van de interpreet is nooit neutraal. Het gaat erom dat de vragen gesteld worden: hoe geinterpreteerd wordt, wie interpreteert, welke teksten geinterpreteerd worden, en wat die interpretaties sociaal, politiek en cultureel doen. Dit is tot nu toe niet het geval in de dominante kritiek.

In de hoofdstukken drie, vier en vijf geeft Meijer ‘tegen-interpretaties’ van poezie van Judith Herzberg en Neeltje Maria Min. In tegenstelling tot het beeld van Neeltje Min als de dichteres van eenvoudige, romantisch-melancholieke versjes, blijken haar gedichten in werkelijkheid uitermate resistent te zijn tegen interpretatie. Karakteristiek zijn de open plekken, de ‘Minformatie’, zoals Meijer dat noemt.

Min ‘drapeert haar tekst rond een leegte, rond iets dat zij zo systematisch verzwijgt, dat het zich steeds klemmender gaat opdringen’ (De lust tot lezen p. 129). Mins gedichten maken de inbeelding van een niet-representeerbare ervaring mogelijk, namelijk dochterverkrachting. Deze gedichten kunnen werken als ingrijpende bewerkingen van het gangbare zwijgen, van de verdringing, de eufemismen en de afweer. Maaike Meijer heeft hiermee twee hoofdstukken geschreven die, hoewel gruwelijk om te lezen, de poëzie van Min zodanig intensiveren dat deze zich voorgoed in het geheugen brandt. Het wordt tevens duidelijk dat de receptie van de bundels Voor wie ik liefheb wil ik heten en Een vrouw bezoeken vooral het onvermogen weerspiegelen van mannelijke critici, om zich te verdiepen in een poëzie die confronterende voorstellingen schept van een vrouwelijke belevingswereld.

In het volgende deel van haar boek gaat Meijer nader in op ‘de politiek van het lezen’. Haar eerste slachtoffers zijn de heren van het tijdschrift Merlyn (1962-1966). Niet gespeend van humor is Meijers analyse van een op zich niet zo humoristisch feit: vrouwelijke auteurs bestonden niet in de denkwereld van Merlyn, of alleen als negatieve tegenpool van de echte, goede, ‘analyseerbare’ literatuur. Haar scherpe aanval op bepaalde uitgangspunten en methoden van Merlyn wordt gerechtvaardigd doordat hun

[p. 25]

opvattingen over literaire waarde (welke boeken behoren tot de canon en welke niet), over de ‘autonomie’ van de tekst, en het geloof in de objektieve analyse algemene ingang hebben gevonden in de literaire kritiek en de wetenschap. Meijer wil dat teksten weer in hun context worden gelezen, dat de waarden die de criticus/ca hanteert expliciet worden gemaakt, en dat het idee van dé Literatuur (à la ‘Prisma Klassieken’) wordt gerelativeerd. Het laatste kan alleen maar gebeuren door de eigen provincie te verlaten en kennis te nemen van andere literaturen. De discontinuiteit van tekst en lezer is bij deze onderneming een vruchtbaar uitgangspunt.

Andere literaturen, dat kunnen bij voorbeeld niet-blanke, niet-mannelijke, niet-heteroseksuele teksten zijn. In de hoofdstukken over zwarte literatuur (7) en lesbische literatuur (8) laat Meijer zien welke betekenissen vrijkomen wanneer er wordt gelezen vanuit een specifiek, seksueel-politiek standpunt. In deze hoofdstukken richt zij zich meer tot haar ‘eigen’ lezers, dat wil zeggen tot diegenen die bereidwillig zijn om te lezen ‘als vrouw’, ‘als zwarte’ of ‘als lesbo’. Deze posities maken een beduidend verschil voor de (literaire) waarde die een tekst kan krijgen. Witte lezers die niet bereid zijn zich te verdiepen in de geografische, historische en intertekstuele lagen die in een zwarte tekst meeklinken, komen onvermijdelijk tot een schrale betekenisgeving.

Het laatste deel van het boek, ‘Literairhistorische reflecties’, begint met een hoofdstuk over Nederlandse dichteressen in de jaren vijftig. Meijer bespreekt een groot aantal gedichten van vrouwen die in de jaren vijftig publiceerden, min of meer los van ‘De vijftigers’ of ‘Experimentelen’. Tegenwoordig wordt in elk historisch overzicht nog vrijwel uitsluitend melding gemaakt van deze mannelijke groep dichters, die destijds zo'n luidruchtige revolutie hebben ontketend. Een lichte duizeling beving mij vanwege de plotselinge blik in een krater van vrouwelijke poëzie. Meijer toont mijns inziens zeer overtuigend aan, dat met de hypothese van een relatief zelfstandige vrouwentraditie als ‘zoeklicht’, een verloren gebied kan worden betreden dat ten onrechte is weggemoffeld en verwaarloosd. De dichteressen van de jaren vijftig (Warmond, Michaelis, Peijpers, De Vreede, Vasalis en vele anderen) hadden hun eigen thema's en poëtische middelen. Zij komen niet tot hun recht wanneer ze slechts in relatie tot ‘De vijftigers’ worden bekeken. Zij moeten in hun eigen context worden bezien. Met de termen ‘De Grote Melancholie’ en ‘het prefeministisch onbehagen’ doet Meijer een eerste stap om de ‘Vijftigsters’ een eigen kader te verschaffen, dat hun gedichten meer intertekstueel reliëf geeft.

Het kernpunt van De lust tot lezen is gelegen in de stelling, dat het literaire systeem bestaat uit een veelheid van literaire circuits, die ieder hun eigen canon, context en lezers hebben. Het officiële literaire geschied verhaal, de gangbare periodiseringen en categoriseringen, zijn toegesneden op het werk van witte, mannelijke auteurs. Ze zijn maar ten dele geschikt voor de historische beschrijving van het werk van vrouwen. Het is dus zowel een literair-politiek als een wetenschappelijk probleem, dat de literatuurwetenschap als instituut teveel een verlengde is van het ‘literaire establishment’.

Behalve een aanklacht, is Maaike Meijers boek vooral een blikverwijdende tocht door de nog weinig in kaart gebrachte gebieden. Zij wekt de lust op bij de onderzoekster, om deze gebieden te exploreren en de daartoe geschikte beschrijvingsmethoden te ontwikkelen. Zij wekt vooral de lust op tot Lezen.

MIRJAM VAN TEESELING