Vooys. Jaargang 7

[p. 20]

Trans

‘beschreef daar au dat lieflijke, zachters taken
[...] zijn bevallige curve tangs de trans’ (F. Bordewijk)

Bordewijk, Het lattenprieel: Een transformatie

De handeling van het verhaal ‘Het lattenprieel’ uit de bundel Vertellingen van generzijds beweegt zich in de richting van de hemeltrans. Een man genaamd Simon ondergaat een enorme metamorfose: hij verandert van een mens in een buitenaards wezen (en tegelijkertijd verandert hij van geslacht) terwijl de aarde onder zijn voeten met hem mee verandert in een andere planeet en de hemel boven hem in een ons onbekend sterrenstelsel.

De hoofd persoon Simon, die in het begin van het verhaal wordt opgevoerd als een zwerver zonder enig doel tegen het decor van een lieflijk Hollands landschap, blijkt in de loop van het verhaal steeds meer een bepaalde richting in geleid te worden. Steeds duidelijker wordt hij gelokt door een geheimzinnige kracht die zich voornamelijk openbaart in ruimtelijke elementen. Hij volgt paden en wegen die uiteindelijk zullen leiden naar een prieel, het ‘lattenprieel’, vanwaar hij zal vertrekken naar een andere planeet. De lezer krijgt in de loop van het verhaal voortdurend de indruk met een vooropgezet complot te maken te hebben; een geheimzinnige invasie vanuit de lucht door middel van een onduidelijk magisch verband tussen een element op die andere planeet en een persoon op aarde. De naam van de herberg waar deze laatste werkt is veelzeggend: Luchtarmada. In het verhaal komen tal van woorden voor die te associëren zijn met de hemel. Blikseminslagen, atmosferische omstandigheden, meteoren, firmamenten, luchten en mistvlagen zijn aan de orde van de dag en blijken wanneer men het verhaal eenmaal gelezen heeft gezamenlijk vooruit te wijzen naar het hoogtepunt van het verhaal, de metamorfose.

Deze metamorfose begint tot Simon door te dringen als gevolg van een gebeurtenis die aan de hemel plaatsvindt: de maan gaat onder op dezelfde plaats waar zij zojuist is opgegaan. Hij schrikt. Vanaf dat moment gebeuren er tal van dingen die volgens de aardse logica niet kunnen, of op zijn zachtst gezegd ongewoon zijn. Dit is overigens in de gehele bundel Vertellingen van generzijds het geval.

In ieder verhaal krijgt de hoofdpersoon te maken met een ‘generzijds’ dat altijd direct of indirect verwijst naar de dood. Ook in ‘Het lattenprieel’ ligt het voor de hand om bij het veranderingsproces naar ‘een leven anders dan het aardse’ te denken aan een leven na de dood. Dit past goed in de thematiek van leven en dood die door het gehele verhaal heen loopt en die ondersteund wordt door de motivische tegenstellingen donker en licht, zwart en wit en dag en nacht, waarbij de donkere component telkens vooruitwijst naar de andere planeet, waar men vlucht voor de dag. Ook een aantal symbolen suggereert deze gedachte, zoals bij voorbeeld de vis, vanouds symbool voor de opstanding van Christus. Maar bij suggestie laat Bordewijk het in dit verhaal.

[p. 21]

Zoals vaker schept Bordewijk een sfeer die geheimzinnig is zonder dat er lange tijd echt iets gebeurt dat niet kan. In het laatste hoofdstuk van ‘Het lattenprieel’ echter, wanneer Simon de aarde daadwerkelijk verlaat, laat Bordewijk de aardse logica los.

De veranderingen die zijn omgeving ondergaat worden vanaf dat moment voor Simon letterlijk aan de trans waarneembaar, waar hij een aantal hem onbekende planeten ziet verschijnen:

‘Hij herinnerde zich zijn atlas, en deze sterrenbeelden waren alle nieuw en ongewoon.’ (p. 50)

Er is een maan opgedoemd tussen de sterren en er komt vervolgens een planeet op (het eerste hemelwonder), een diamant die fel straalt. ‘[...] en opeens was het oog dat grandioze schouwspel aan de trans vergeten in de ontzetting, welke zich hier voor het voetstuk ontrolde.’ (p. 50). De planeet waarop Simon en Sifra (zijn reisgenote) zijn beland is gespleten door de razernij van twee vechtende zonnen. Nadat de tweede maan is opgekomen verschijnt het tweede hemelwonder:

‘Na dat teken van grootse hardheid, dat mannelijk teken van heerszucht, dat de sterren had uitgebannen uit het oog - uit het Oog - beschreef daar nu dat lieflijke, zachtere teken, dat vrouwelijke, dat de sterren in hun waarde liet, zijn bevallige curve langs de trans [...]’ (p. 52)

Niet alleen komen de gedachten van Bordewijk over wat mannelijk is en wat vrouwelijk naar voren in het verhaal, ook vertelt de verteller op verschillende plaatsen de moraal van het verhaal, die er op neer komt dat een aantal zaken op de andere planeet zijn blijven bestaan: de angst is ook op deze planeet fundamenteel aanwezig en de individualiteit (van Simon en Sifra) is behouden gebleven. Toch is paarvorming in dit verhaal erg belangrijk, maar ze is niet tragisch zoals regelmatig het geval is in ander werk van Bordewijk.

De belangrijkste conclusie echter wordt getrokken door de hoofdpersoon zelf:

‘Het moest wel [...] dat de schepping niets doet dan eindeloos varianten componeren op de simpele stokoude kerktoonschalen: vrouw-man, duister-licht, leven-dood.’ (p. 51)

Hiermee vat hij de thematiek van het verhaal samen: zelfs wanneer er iets gebeurt dat ieder menselijk voorstellingsvermogen te boven gaat, blijft een aantal constanten bestaan. Gelukkig maar, want de feitelijke inhoud van ‘Het lattenprieel’ is wel heel moeilijk grijpbaar voor een mens.

HENRIËTTE VAN HOOGSTRATEN