Vooys. Jaargang 7

Zaken zijn zaken
of de truc van de copyright-gelden

‘Recht is iets kroms dat verbogen is,’ hernam Super na een korte pauze. ‘En daar heb ik verstand van, als zakenman zijnde.’ Marten Toonder

Onlangs klaagde iemand zijn nood over het feit dat volksdansgroepen veel geld moeten betalen voor het gebruik van cassettebandjes met volksmuziek erop. Copyright, zo luidde het argument, maar hij wist zeker dat de muziekgezelschapjes in verre vreemde landen geen cent van die f 15,- toeslag per tape ontvingen. Ik zuchtte diep; er is veel onrecht op de wereld.

[p. 24]

Toen wist ik niet dat ik nog niet zo lang daarna van zeer nabij eenzelfde methode van geldklopperij zou tegenkomen. Er is veel van hetzelfde op de wereld.

Het gaat slecht in de uitgeversbranche. Dat is triest natuurlijk, maar het is wel voor een groot deel de schuld van de uitgevers zelf. Wie op de halfjaarlijkse presentatie van uit te geven boeken rondwandelt, constateert dat er een overvloed aan obscuur maar peperduur drukwerk op klanten ligt te wachten terwijl aan de andere kant het mooiste en waardevolste wat onze literatuur heeft voortgebracht wordt uitgevent voor een tientje, of minder nog. De rechter gaf Reve dan wel op juridische gronden ongelijk toen hij zich verzette tegen Van Oorschots poging zijn werk voor een habbekrats op de markt te gooien, maar hij had wel de ethische argumenten aan zijn zijde. ‘Wat heb je eraan vandaag de kip te slachten, als-ie dan geen eieren meer zal leggen’, - zei Reve niet zoiets?

Ik weet niet wanneer het idee is opgekomen in de uitgeverswereld, maar er moest iets nieuws bedacht worden om de magere jaren door te komen, en er wérd iets nieuws bedacht. Lepe personen kwamen bijeen, en onder het motto ‘zaken zijn zaken’ werd een plan bedacht, een sluw plan. Het was subliem, en eigenlijk ongelofelijk: als we geen geld meer verdienen aan de dingen die we uitgeven, laten we dan eens proberen geld te verdienen aan dingen die we niet uitgeven, zo redeneerde men. En aldus geschiedde. Er moest, zo vond men, nu maar eens betaald worden voor al die illegale kopieën die de universiteiten maken van onze boeken en tijdschriften.

En toen werd het spel gespeeld. Er kwam een klagerig mannetje in het half zes journaal, die zich arm rekende door eens even duidelijk te maken hoeveel geld dat allemaal wel niet kostte, op jaarbasis. En er kwam een proef-proces, en een juridische uitspraak, en er was - of vergis ik me? - een algemene publieke instemming met die zielige benadeelde uitgevers. Opmerkelijk is dat eigenlijk niemand tegen deze ordinaire truc heeft geprotesteerd. Zelfs de universiteiten niet, en de studenten al helemaal niet. Er heerst een soort stemming van: het is lang goed gegaan, maar we zijn gesnapt. Jammer, maar helaas.

Jammer, maar helaas, het verhaal is niet zo simpel als het lijkt. Er is van alles af te dingen op het trieste geklaag van de HH en HD uitgevers. De kritiek, die op diverse argumenten is gebaseerd, valt in vier hoofdgroepen uiteen.

1. Van vergoeding van copyright is geen sprake

Hoewel dat op het eerste gezicht wel zo lijkt, is er geen sprake van vergoeding van gederfde copyright-gelden. Laat ik een voorbeeld nemen. Stel ik heb, als onderzoeker op gebied van de taalkunde, een artikel geschreven, van zeg 20 pagina's, in bij voorbeeld Spektator. Dan krijg ik daar geen geld voor. Ik mag blij zijn dat genoemd tijdschrift mijn kopij wil plaatsen. Er wordt heel veel aangeboden aan tijdschriften in Nederland, en heel weinig maar wordt geplaatst. Maar goed, we nemen even aan dat het geplaatst wordt. Stel vervolgens dat het artikel in de smaak valt bij vakgenoten, en dat bij voorbeeld de afdeling Moderne Taalkunde uit Utrecht besluit het in een reader op te nemen, in laten we zeggen 50 exemplaren. Maar dan treedt het slimme zaken-zijn-zaken-systeem van onze uitgevers in werking. Dat kost de Universiteit dan 50 × 20 × 1,5 cent, is f 45,-. Kassa. Wilt U even afrekenen?

Nu zou je zeggen, dat geld gaat naar mij, de benadeelde auteur. Maar nee hoor, dat geld gaat in een potje van de gezamelijke uitgevers. Ik geloof niet dat daar benadeelde auteurs van schadeloos gesteld worden. Ik geloof ook niet dat er nieuw uit te geven werk dat commercieel nauwelijks lonend is, van wordt gesubsidieerd. Ik denk dat het gewoon leuk verdiend is, en dat geld niet stinkt. Maar misschien ben ik van nature wel wat te achterdochtig.

2. De uitgevers rekenen zich arm

Maar, zo zou je toch zeggen, die uitgevers worden zelf toch benadeeld? De studenten die

[p. 25]

die readers kopen, die kopen niet die wetenschappelijke tijdschriften, en dat zijn dus gederfde inkomsten. Jammer, weer mis. Er zijn voor elke studie zo ongeveer 8 of 10 tijdschriften in Nederland waarin wetenschappelijke artikelen staan die voor dat vakgebied interessant zijn. Maar die tijdschriften hebben voor studenten grote nadelen. Ze zijn erg duur en over het algemeen staat er, met de toegenomen specialisaties binnen de studierichtingen, ongeveer twee keer per jaar iets in dat interessant is. Het rendement is dus erg laag. Zelfs het overgrote deel van de wetenschappelijk medewerkers, zo weet ik uit ervaring, abonneert zich niet op alles, want dat is veel te duur. Studenten abonneren zich hooguit op een enkel wetenschappelijk tijdschrift, dat kunnen ze zich nog net veroorloven. Het is dus niet zo, dat die studenten, als er geen readers waren, allemaal een abonnement zouden nemen op de dure tijdschriften van die klagende uitgevers. Er kan dan ook geen sprake zijn van gederfde inkomsten.

Wat die studenten (en de docenten) dan zouden doen? Naar de bibliotheek gaan, want daar staan die tijdschriften, dat wil zeggen: éen exemplaar per vestiging. En wat zou dan dus de enige mogelijkheid zijn? Juist, even een kopietje maken. Je kunt niet anders, al was het alleen maar omdat tijdschriften niet worden uitgeleend. Nu hebben we het probleem dus tot de kern teruggebracht. Readers zijn ook kopieën van tijdschriftartikelen, maar ze zijn op een wat grotere schaal gemaakt, want dat is goedkoper. Er moeten nu dus copyright-kosten betaald worden, niet omdat er gekopieerd wordt, want dat gebeurt toch wel zoals ik liet zien, maar omdat een ander het voor je doet. Het is opmerkelijk dat niemand zich gerealiseerd heeft, hoe vreemd dat is. De overheid, bij monde van de gedupeerde uitgevers, straft dus mensen die efficiënt met hun geld omgaan, omdat ze efficiënt met hun geld omgaan. [Dat is niet nieuw; bijstandsmoeders weten dat al jaren. Die worden zelfs gestraft door de overheid als ze

[p. 26]

efficient omgaan met geld van diezelfde overheid. In een land waar men onlangs de maximumsnelheid verhoogde om te zorgen dat de automobilist langzamer zou gaan rijden, kan je alles verwachten.]

3. Er wordt gewerkt met valse argumenten

Stilzwijgend, en ongevraagd, gaat men ervan uit dat ik - de auteur van dat gereaderde stukje, weet U nog? - er bezwaar tegen heb dat mijn artikel in die reader verschijnt. Maar natuurlijk heb ik daar niet het minste bezwaar tegen, integendeel. Wiens ego wordt nu niet gestreeld door het feit dat een vakgroep ergens in Nederland zijn werk belangwekkend of interessant genoeg vindt om er studenten mee te onderwijzen? De meeste wetenschappers zullen er geen enkele moeite mee hebben als hun werk wordt gebruikt voor didactische doeleinden. Er is dus sprake van een vermeend onrecht, en niet van een reëel. Maar er is nog een ander argument, dat ik nergens in de discussie ben tegengekomen, maar dat hier wel uiterst relevant is: Ik werk voor NWO, en de resultaten van dat gesubsidieerde onderzoek zijn openbaar. Ik mag er zelfs geen geld voor vragen, ook al zou een tijdschrift me dat aanbieden. Verder is er in Nederland een voor iedere wetenschapper geldende verplichte openbaarheid van wetenschappelijke gegevens en onderzoeksresultaten. Dit om te voorkomen dat er stiekum ‘enge dingen’ gedaan worden, achter de ruggen van de burgers om. De uitgevers willen dus eigenlijk geld hebben voor de wat zij vinden wederrechtelijke publicatie van gegevens die volgens de wet openbaar zijn. Een vreemde zaak.

Zo ontstaat dus de tot nu toe niet opgemerkte paradoxale situatie: ik mag (terecht) geen geld vragen voor publicatie van resultaten van mijn eigen wetenschappelijk onderzoek. Maar van de rechter mag een ander, een uitgever, dat wel. En bovendien mag hij dat geld gewoon zelf houden. Wegens benadeling van de kant van de Universteiten, begrijpt U wel? Zo zit dat.

4. De studenten zijn zoals gebruikelijk weer eens de dupe

Het meest verbazingwekkende van dit alles is wel, dat er van de zijde van de studenten, met bovenstaande argumenten in de hand, in het geheel niet geprotesteerd is tegen deze gang van zaken. Misschien zijn ze een beetje Deetman-moe, en immiddels gewend dat ze struktureel in de hoek zitten waar de financiële klappen vallen. Want wat is het geval? Natuurlijk betalen de Universiteiten die copyright-gelden niet zelf. Al zouden ze het willen, wat ik betwijfel, ze hebben er eenvoudig geen geld voor. En dus wordt dat geld, f 45,- in dit geval, bovenop de kosten van readers gegooid. De studielasten worden gewoon met 1,5 cent per pagina verhoogd. En de student betaalt, zonder mokken, want dat heeft-ie geleerd, van Deetman. Zo zit het dus. De studenten betalen geld aan de uitgevers als de vakgroepen wetenschappelijk materiaal kopiëren voor intern gebruik, materiaal waar de auteurs so wie so al niet voor betaald worden, vaak zelfs niet voor betaald mogen worden, en niet voor betaald willen worden. Maar betaald wordt er toch, aan de uitgevers, die lachen in hun vuistje.

En er is niemand die protesteert? Misschien wel omdat wij een volk zijn van dominees en grutters. Het is niet netjes te protesteren tegen maatregelen van hogerhand, en bovendien: zaken zijn zaken.

KEES-JAN BACKHUYS