Vooys. Jaargang 5

[p. 169]

Recensies

Reidans van heldendaden
of: Lancelot leert het af

Voor de tweede maal in ruim een jaar is de Arthurstof het onderwerp van een theaterproduktie. Nadat in het najaar van 1985 het RO-theater het imposante Merlijn of 't barre land bracht, komt het Folkloristisch Danstheater nu met Reidans van heldendaden; ‘een folkloristisch dansprogramma gebaseerd op de verhalen van koning Arthur en zijn Ridders van de Ronde Tafel’ (ik citeer - tenzij anders vermeld - naar het programmaboekje van de voorstelling).

Het is in de middeleeuwse Arturroman gebruikelijk dat de held een leerproces doormaakt in de vorm van een reeks avonturen. Aan het eind van zijn avonturenweg heeft hij zichzelf beter leren kennen en zijn slechte kanten overwonnen. Zo is de titelheld in Erec et Enide van Chrétien de Troyes na het volbrengen van een reeks avonturen in staat het juiste evenwicht tussen ridderlijke en amoureuze strijdvaardigheid te bewaren. Hij trekt zich niet langer met zijn vrouw Enide terug, maar is een volwaardig en actief lid van de Arturgemeenschap.

De avonturen die de held tegenkomt kunnen allerlei vormen aannemen. Naast de talloze jonkvrouwen in nood die hulp behoeven, zijn er dwergen, reuzen, draken en mysterieuze mechanische ridders te verslaan. Het folkloristisch Danstheater heeft in de variatie van de avonturenreeks de mogelijkheid gezien om haar repertoire aan internationale (volks)dansen op te voeren. Het programma-idee is overigens van Ferenc Novak en Ernst en Ferdinand van Altena. Nadat Lancelot in de uit dit idee voortgekomen voorstelling het hof verlaten heeft om het avontuur te zoeken danst hij eerst een groep gemaskerden binnen, die een dans uitvoert die aan de Engelse dansfolklore ontleend is. Met hen krijgt hij geen echt contact en hij springt opgewekt verder. Op zijn beschavingstocht komt hij verder terecht bij o.a. de ‘gracieuze dansen van de Baléaren’, ‘een reidans op Russische motieven’ en ‘Georgische krijgsdansen’. Hij leert met elk van de dansende groepen mee te dansen. Grappig en vrolijk zijn Lancelots belevenissen in het ‘land van de Virtuoze voeten’, waar hij een aantal jonkvrouwen bevrijdt uit de handen van een tapdansende, Spaanse cipier, en de wijze waarop hij door goed mee te dansen door een ondoordringbare muur van dansers heenkomt. Tenslotte komt hij terug bij Arturs hof. Nu hij ‘bekwaam is in dans- en krijgskunst, ruiterij en levenskunst is Lancelot bij machte de draak te verslaan’. Op het slot kom ik zo terug.

De wijze waarop in deze drama-dansproduktie de avonturenweg van een Arturridder gestalte krijgt in een reeks folkloristische dansen levert een vrolijk, kleurrijk en levendig geheel op. De kanttekeningen die ik erbij wil maken doen daar niets aan af. Het zijn meer een paar zaken die degene die Arturromans kent opvallen. Het verband tussen de Arturstof en de volksdansen is soms wat gewrongen. De aankleding bij voorbeeld is grotendeels ‘ridderlijk’, compleet met veel wapengekletter en de Ronde Tafel, maar in bepaalde dansen krijgt het folkloristische zo de overhand, dat het Arturdécor vervaagt en er een groep Russische boerinnen overblijft. Gezien de nadruk op de hoofse omgangsvormen in de Arturroman, die onder andere in de dialogen blijkt, gaat het mij een beetje aan het hart dat Artur en de zijnen hier geen woord zeggen, al is dat natuurlijk inherent aan de gekozen vorm, de dans. Ik zie Lancelot - al is dat subjectief - toch als welbespraakt, en hier krijgt hij niet meer uit zijn mond dan ‘Hihaa’, ‘Tsjak’, ‘Tscha’ en dat soort strijdkreten.

Een forsere inbreuk op de Arturtraditie vormt het happy end dat deze voorstelling heeft. Aan het begin wordt fraai duidelijk gemaakt dat Lancelot meer belangstelling heeft voor Arturs echtgenote ‘Guinivir’ dan voor de jonkvrouwe die voor zijn geliefde doorgaat, onder meer doordat Lancelot en Guinivir vrolijk en hartstochtelijk doordansen terwijl alle anderen gestopt zijn en verbaasd - en Artur nijdig - naar hen kijken. Na Lancelots avonturenreeks lijkt van deze overspelige neiging geen sprake meer: ‘In de apotheose keert Lancelot terug naar het hof van koning Arthur. Op een groots toernooifeest toont koningin Guinivir hem haar hoffelijke liefde en krijgt hij de hand van zijn schone en beminde bruid.’ Heeft Lancelot onderweg ook zijn traditionele liefde voor Arturs vrouw afgelegd, afgeleerd? In geen enkele middeleeuwse Arturroman is hij daartoe in staat. Hoewel hij er in de Queeste van den Grale even in lijkt te slagen zijn zondige begeerte af te zweren, hernieuwt hij de overspelige relatie al snel in het vervolg op deze tekst, Arturs Doet. De ontdekking van

[p. 170]

[p. 171]

het overspel is in deze tekst de directe aanleiding voor de ondergang van Arturs rijk.

Als het er in de Middelnederlands Arturroman Lanceloet en het hert met de witte voet op uit lijkt te draaien dat Lancelot met de jonkvrouw voor wie hij de witte voet van het hert veroverd heeft, zal trouwen weet Walewein dat te voorkomen. De verteller tekent daarbij aan:

823 Dit behagede Lancelote wel,
Want hi in nereste no in spel
825 Noch oec om lief no om leet
Noch om gene dinc die hem over geet,
Noch om al die werelt oec mede
En haddise niet genomen ter stede -
Ende al omder coninghinnen wille
830 Die hi minde lude ende stille:
Dit was hem die meeste sake.

(ed. Draak, vs. 823-31)

De dichter van Lanceloet en het hert met de witte voet zag af van het verwachte happy end: vanwege het Artur-rollenpatroon kon Lancelot niet trouwen.

Vele eeuwen later, in de voorstelling van het Folkloristisch Danstheater, is die gelukkige afloop er wel, maar slechts weinigen zullen de onmogelijkheid daarvan nog inzien. Toch, al is men van een dergelijk detail niet meer op de hoogte, is het opmerkelijk dat het aloude Arturverhaal nog de kapstok kan zijn voor een opgewekte en sfeerrijke dansvoorstelling, die het publiek aanspreekt.

Frank Brandsma

Potentiële lezers

Handboek letteren Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage, 1986 losbladig f 75,-

In september 1986 bracht de Staatsuitgeverij het Handboek Letteren uit. ‘De gele gids voor het land der letteren!’ noemt zij dit prachtige boekwerk in haar advertentie. Verder staat er dat het ‘een belangrijke wegwijzer en informatiebron is voor schrijvers en vertalers, journalisten, culturele medewerkers en iedereen die zich met letteren bezighoudt.’ Naast een foto van het in grijs en blauw uitgevoerde handboek, die de advertentie siert, staan een paar citaten uit tijdschriftrecensies afgedrukt. Zo lezen we dat De Tijd een roemend oordeel heeft: ‘...de bijbel voor iedere schrijver, journalist of goedwillende amateur.’ Elseviers Magazine spreekt over ‘Handboek voor het hele literaire leven.’

Naar mijn idee wordt er door deze advertentie, waarschijnlijk onbedoeld, een grote groep potentiële gebruikers van het Handboek over het hoofd gezien, namelijk de wetenschappers. Deze achteloos onder de noemer ‘iedereen die zich met letteren bezighoudt’ schuiven vind ik nogal slordig. Temeer daar het Handboek zelf een schat aan informatie biedt voor diegenen die zich vanuit wetenschappelijk oogpunt met letteren bezighouden.

Zo is er een heel hoofdstuk gewijd aan onderwijs. Van alle letterenvakgroepen worden adres en telefoonnummer vermeld, waarbij zelfs onze zuiderburen niet vergeten zijn. In hoofdstuk 5 wordt aandacht besteed aan ‘letterkundige musea en dokumentatie-instellingen, archieven en/of kollekties/genootschappen en kringen ge-

[p. 172]

wijd aan leven en/of werk van (een) letterkundige(n)/vertaler(s).’ Ook hier weer adressen, maar nu aangevuld met informatie over de betreffende instanties. Een scriptie over Albrecht Rodenbach kan nu nooit meer geschreven worden zonder eerst de Albrecht Rodenbachstichting te raadplegen op de Botermarkt. Veel meer zaken komen aan bod in het Handboek Letteren. Bibliotheken, archieven, fondsen, lezingen, boekenbeurzen, tijdschriften, informatie over auteursrechten, belastingen en sociale zekerheden.

Toch blijkt dit handige Handboek niet zo'n grote bekendheid te genieten op universiteiten. Uit een informeel onderzoekje blijkt dat negen van de tien (aankomende) wetenschappers nog nooit van het Handboek Letteren gehoord hebben. Voor de beginners in het vak is dit kennelijk nog geen probleem. Een meisje verklaarde althans: ‘Ik ben eerstejaars. Dan heb je niet veel op te zoeken, dan heb je te leren.’ Voor de gevorderde student kan het wel degelijk een uitkomst bieden. Een van de ondervraagden was net bezig met het inrichten van een tentoonstelling en vroeg zich af waarom ze niet op de hoogte was van het bestaan. ‘Ze hadden beter moeten adverteren’ concludeerde ze. Haar vriendin viel haar bij en vond dat je nooit teveel van dit soort naslagwerken kunt hebben. Wat laconieker waren reakties als: ‘Ik ben spitsvondig genoeg om achter de nodige informatie te komen. Het zou me misschien wat zoekwerk schelen.’ en ‘Als ik belangrijke adressen tegenkom schrijf ik ze meteen op. Ik heb dat Handboek nooit gemist.’

Zoals ieder handboek ontkomt ook het Handboek Letteren niet aan fouten en verouderingsverschijnselen. Op bladzijde 377 staat bij de Achterbergkroniek een verkeerd telefoonnummer. Deze fout springt in het oog, omdat een Utrechts telefoonnummer meestal uit zes cijfers bestaat in plaats van de vijf vermelde. Helaas biedt het juiste nummer in dit geval ook geen uikomst, omdat na het draaien ervan blijkt dat de Achterbergkroniek inmiddels van uitgever veranderd is.

Gelukkig voorziet het Handboek in dit soort gevallen, door achterin een formulier op te nemen voor een voorstel voor wijziging en aanvulling. Deze worden in een apart katern verzameld, dat de kopers na betaling automatisch wordt toegezonden.

Dit geeft VOOYS, tijdschrift voor letteren de mogelijkheid alsnog vermeld te worden in het Handboek Letteren.

Suzanne Holtzer

Recensie zonder boek

Op deze plaats zou een recensie moeten staan over een boek met de titel Theorie en praktijk van de taalbeschouwing. Laat ik voorop stellen, dat deze bijdrage op geen enkele wijze recht kan doen aan de inhoud van dat boek. Ik zal proberen uit te leggen waarom.

Toen ik een jaar of elf was ontdekte ik in de boekenkast van mijn ouders een dikke boekenrug met daarop de fascinerende titel: ‘De Wereldgeschiedenis in een Notedop’. Het boek stond op de bovenste plank, en mijn blik moet er min of meer terloops op zijn gevallen, nadat ik de daarvoor noodzakelijke ooghoogte had bereikt.

De brede, donkere band weerhield me er kennelijk van om naar het boek te grijpen, en bovendien las ik in die dagen alleen de avonturen van Matthijs Mooimuziek, en dat keer op keer.

Maar de titel is me door de jaren heen bijgebleven. Het is voor mij achteraf moeilijk te achterhalen wat ik me daar aanvankelijk bij voorstelde. Het woord ‘geschiedenis’ deed me natuurlijk denken aan de ‘Vaderlandse Geschiedenis’ van de lagere school, een vak waarvoor je met plakplaatjes en (voor het eerst!) met viltstiften een schrift moest vullen over ‘De Tweede Wereldoorlog’. Oorlog was het altijd in de Vaderlandse Geschiedenis, al kon ik me uit een ver verleden (namelijk van voor de zomervacantie) ook nog het prachtige ‘Twaalfjarige Bestand’ herinneren. Ik geloof eigenlijk niet dat ik me afvroeg wat woorden als ‘oorlog’ en ‘bestand’ precies betekenden; ze waren er gewoon, net zoals er optelsommen waren, verkeersbrigadiertjes en de middagpauze van twaalf tot half twee.

‘De Wereldgeschiedenis’ - daarbij stelde ik mij niet persé iets heel groots voor (de geschiedenis die ik kende kon in éen dun schriftje), maar wel iets alomvattends, iets volledigs. Op school stond een grote wereldbol, en ik had begrepen dat alles waarover iets gezegd werd zich daarop afspeelde (het was een openbare school).

‘in een Notedop’ - Ik vermoed dat ik

[p. 173]

merkwaardig genoeg de figuurlijke betekenis hiervan eerder begreep dan de letterlijke. Ik kende alleen pinda's in geel-rode plastic zakjes en er zaten geen notekrakers in de familie. Maar ik wist dat het moest gaan om iets kleins, iets dat afgesloten was.

De grote wereldbol, waarop alles zich afspeelde, stond gewoon in ons klaslokaal. Ik zat in de klas. En de Wereldgeschiedenis zat in een notedop.

Ik heb me er nog een paar jaar over verbaasd waarom een boek met zo'n titel zo dik moest zijn. Gelezen heb ik het nooit, en ik denk dat het er nog wel staat, een onaangeroerde, ongeopende notedop.

Het boek Theorie en praktijk van de taalbeschouwing werd een paar maanden geleden ter recensie aangeboden door de uitgever. Het slingerde een tijdje op de redactiekamer rond; af en toe keek iemand er eens in. Omdat ik altijd wat droefgeestig word van rondslingerende, ongelezen boeken stopte ik het op een dag in mijn tas om het thuis eens rustig door te nemen. Bovendien - de titel van het boek was prachtig.

‘Theorie èn praktijk’ - waarbij dan nog in het midden wordt gelaten of het om ‘een’ theorie gaat of misschien wel om ‘de’ theorie.

‘de taalbeschouwing’ - Is dat niet waar het ons allen oorspronkelijk om te doen was; het gemeenschappelijke thuisland van alle Neerlandici voordat zondvloed, spraakverwarring en schisma ons definitief uiteendreef en verdeelde in estheten, theoretici en empiristen?

In mijn gedachten ging ik terug naar de tijd dat taalgeleerden het ene na het andere algemene standaardwerk leken te schrijven, het soort projecten waar nu bijna geen mens zich meer aan durft te wagen.

Zelf ben ik in het trotse bezit van de tweede druk van De Geschiedenis van de Nederlandse taal in hoofdtrekken geschetst van Dr. C.G.N. de Vooys uit 1936 (hoogleraar Nederlandse taal- én letterkunde, iets dat met het huidige personeelsbeleid van de universiteit niet eens meer zo moeilijk voorstelbaar is). In ruim 200 bladzijden geeft het boek een zeer leesbaar overzicht van ontwikkelingen in de Nederlandse taal vanaf de oudste ‘dietse’ teksten, daarbij niets vergetend: de rol van de diverse dialecten, de invloed van recht en bestuur, kerk en godsdienst, de literaire taal, het taalonderwijs, enzovoorts. Het boek kan het daarbij natuurlijk niet stellen zonder de volgende topos:

‘Niet meer dan een “schets”, een ontwerp, heb ik in dit boek willen geven. Voor een volledig uitgewerkte Geschiedenis van de Nederlandse taal acht ik de tijd nog niet gekomen. Het bezwaar dat ik in 1913 ontwikkelde, namelijk het gebrek aan onmisbare voorstudie, geldt nog steeds.’

Het is een gebrek van alle tijden, en de ironie wil ook nog dat het steeds moeilijker wordt dit soort boeken te schrijven naarmate het aantal voorstudies toeneemt. Het ‘ontwerp’ moet immers steeds weer worden herzien.

Een boek dat ik helaas niet heb is de antiquarisch geprijsde Stilistische grammatica van het moderne Nederlandsch van Dr. G.S. Overdiep. Het is een monument van taalbeschouwing, 700 pagina's dik (2de druk verzorgd door Dr. G.A. van Es, Zwolle, 1949). Overdiep verklaart de titel van zijn boek als volgt:

‘In een grammatica wordt uiteengezet, welk stelsel van regelmatigheden valt op te merken in het gebruik der taalvormen naar gelang van den taalinhoud, het taalmilieu, de taalsoort. Stilistisch is de grammatica, waarbij de relativiteit der taalvormen door vergelijking wordt bepaald. De stilisticus tracht antwoord te geven op de vraag: waarom drukt een spreker of schrijver zijn gedachten uit in den gegeven, en niet in een anderen vorm of: in hoeverre is er harmonie in het samenstel van den gegeven inhoud en vorm.’

Het boek bevat, systematisch geordend, een grote verzameling stilistisch-taalkundige observaties uit diverse ‘taalmilieus’ en ‘taalsoorten’ (ook literaire). Hoewel enige hoofdstukken zijn gewijd aan ‘het wezen der taal’, zal een modern taalkundige het boek wel naast zich neer leggen vanwege een gebrek aan theorievorming. Bij taalbeheersers en zelfs letterkundigen is stilistiek nog weinig populair, geloof ik. Ondertussen kan het boek als naslagwerk zeker nog gebruikt worden, al is het wat verouderd.

Op een redactievergadering verklaarde ik een recensie te willen schrijven over een boek met de titel Theorie en praktijk van de taalbeschouwing. ‘syntaxis, semantiek, pragmatiek’, verzekerde een vastberaden Helvetica mij nog op het omslag, en dat was genoeg om mij te verleiden tot een voorbarige toezegging. Ik schaam mij om het te bekennnen, maar ik had er tot op dat moment nog geen letter uit gelezen. Ik vraag me nog af wat mij bezielde.

[p. 174]

Na zo'n dertig pagina's begreep ik dat het boek voor leraren was geschreven en een ‘ideologische doelstelling’ had. De auteurs wezen erop dat leerlingen op de Middelbare school moeten leren om kritisch met teksten om te gaan, dat wil zeggen dat ze moeten beseffen dat teksten altijd vanuit een bepaalde ideologie ontstaan en dat de lezer daar dialectisch zijn eigen ideologie tegenover moet stellen. Het een en ander werd geïllustreerd met kranteartikelen uit de Volkskrant, De Groene Amsterdammer en De Waarheid.

Ik begon na te denken. Stel nu eens dat dit boek volstrekt niet beantwoordt aan de vage verwachtingen en kinderlijke visioenen die de titel bij mij hadden opgeroepen. Hoe zou ik dan ooit een recensie kunnen schrijven, die ter zake in kan gaan op de uitgangspunten en de inhoud van het boek? Het zou beter door een taalbeheerser kunnen worden gerecenseerd; die zou er tenminste een vakkundig stuk over kunnen schrijven. Voor dit nummer van VOOYS zou dat echter wel niet meer lukken.

Samen met enkele redactiegenoten bezocht ik een dag later een receptie. Ik stond daar een beetje onhandig met mijn tas te manoeuvreren. Het was een tas die ik al jaren had; eigenlijk te lelijk om altijd mee rond te lopen, maar te handig om weg te doen. ‘Ik denk dat ik het ding maar ergens in een hoek zet’, zei ik.

‘Zitten er belangrijke spullen in’, vroeg de hoofdredacteur.

Ik keek, en zei: ‘Alleen dat boek dat ik zou recenseren, en wat aantekeningen daarover.’

‘Vergeet hem dan niet mee te nemen, straks.’

's Avonds kwam ik er achter dat ik mijn tas kwijt was. Ik ben de volgende werkdag nog terug gegaan om hem te zoeken, maar zelfs de portier wist van niks.

Later zei iemand tegen me: ‘Je weet nu nog steeds niet of het misschien toch het boek was dat je zocht.’

Dat had ik zelf ook al bedacht.

Paul van der Lecq

Een palimpsest?
De verfilming van ‘De naam van de roos’

‘Toen ik halverwege het boek was, wist ik al dat ik het wilde verfilmen’ heeft Jean-Jacques Annaud gezegd in éen van de vele interviews die hij gaf naar aanleiding van zijn verfilming van Umberto Eco's boek. Hij is erin geslaagd zijn ambitieuze voornemen te verwezenlijken, ondanks enorme financiële en filmtechnische moeilijkheden. Het belangrijkste probleem ligt, voor eenieder die het boek gelezen heeft, voor de hand: hoe kun je zo'n roman, op verschillende niveaus te lezen en vol van intellectuele spelletjes en subtiele verwijzingen, in beelden en scènes omzetten? Met andere woorden: in hoeverre zal de film een getrouwe kopie zijn van het boek?

Om van alle journalistieke vragen af te zijn heeft Umberto Eco over deze vragen een eenmalige verklaring afgelegd, waarin hij zegt zich te zullen onthouden van commentaar op de film. Hij zag geen reden om zijn naam van de titelrol te laten schrappen, al was hem dat contractueel toegestaan (zie Bzzletin 141, dec. 1986, p. 3-4). Annaud geeft zijn beginselverklaring in de eerste woorden van de titelrol: ‘The name of the rose, a palimpsest of Umberto Eco's novel’. Een palimpsest is een blad perkament waarvan de oorspronkelijke tekst is afgekrabd (geradeerd is de technische term), waarna er een andere tekst op geschreven is. De oorspronkelijke tekst is meestal helemaal verdwenen, maar er zijn gevallen waar de woorden uit de eerdere tekst nog te herkennen zijn onder de nieuwe. Op een dergelijk palimpsest lijkt de regisseur te duiden: het boek schemert op bepaalde plaatsen nog door de film heen, maar de filmmaker bepaalt waar en in welke mate. Het palimpsest-idee wordt zo een vrijbrief voor de filmer en een aansporing de film op zijn eigen mérites te beoordelen. Blijkens zijn verklaring sluit Eco zich hier bij aan.

De eigen kwaliteiten van de film komen ten dele echter toch voort uit een vergelijking met het boek. De kijker die het boek gelezen heeft zet de film naast de roman, of liever naast de roman zoals hij zich die nu nog voor de geest kan halen, en baseert zijn oordeel voor een deel daarop. Annaud selecteert uit de stof van Eco's boek een aantal elementen en geeft die een nieuwe ordening. In middeleeuw-

[p. 175]

se termen: hij geeft de ‘matière’ een nieuwe ‘conjointure’. De nadruk ligt daarbij sterk op de detective-laag van het verhaal: de intelligente speurder William van Baskerville en zijn novice/hulpje Adso, scherpzinnig op zoek naar het geheimzinnige boek waarvoor monnik na monnik het leven laat. De eisen van het medium film rechtvaardigen deze keuze. Het resultaat is een spannende handeling met voortdurend nieuwe ontwikkelingen, die zeer fraai in beeld gebracht worden.

De hoofdrol die dit aspect van het verhaal toebedeeld is brengt een bepaald verwachtingspatroon met zich mee. Er is geen detective waarin de slimme held niet uiteindelijk overwint en het kwaad niet gestraft wordt. Dit lijkt Annaud tot een aantal wijzigingen gebracht te hebben, waarvan de dood van de in-slechte inquisiteur de voornaamste is. Wanneer deze in de scherpe punten van éen van zijn eigen martelwerktuigen valt, gaat er een kreet van voldaan afgrijzen door de zaal. Een andere afwijking van het boek is waarschijnlijk meer voor de romantici onder de toeschouwers aangebracht: het meisje, dat als heks verbrand dreigt te worden, ontkomt op het laatste moment aan de vlammen, tot grote opluchting van Adso, die op haar verliefd is. Over het algemeen geldt, naar mijn mening, dat Annauds ingrepen het evenwicht van het verhaal niet verstoren. In het eerste deel bepaalt Eco's boek de handeling, terwijl in het stuk na de pauze de filmer meer zijn eigen weg gaat, de gebeurtenissen zo indringend mogelijk rangschikkend. Gezien de uitspraak die in de eerste regels van deze bespreking geciteerd wordt, kreeg de verbeelding van de filmmaker misschien al de overhand toen hij het tweede deel van het boek las met het plan tot verfilming in gedachten.

De keuze voor de actie-rijke detectivelaag dringt andere aspecten van het boek naar de achtergrond. Zo is de theologische discussie over de armoede nog aanwezig in de film, maar slechts als onderdeel van het décor. Zij motiveert het feit dat William, zijn Franciscaanse medebroeders, de pauselijke legaat en de inquisiteur in dit klooster op dit tijdstip samenkomen. Het theologische belang van het dispuut is uit de film nauwelijks of zelfs helemaal niet af te leiden, als men het boek niet kent.

Een van de meest bewonderenswaardige kanten van het boek is de evocatie van het leven in een middeleeuws klooster. Annaud heeft ernaar gestreefd dit ook in de film te bereiken. Hij wilde een geloofwaardig beeld van ‘de Middeleeuwen’ geven, daarbij gesteund door de adviezen van toonaangevende historici, zoals Jacques Le Goff (zie het interview van Marjoke de Roos met Le Goff in de Volkskrant van 14-3-1987). De toeschouwer zou zich moeten kunnen verplaatsen in de setting van een religieuze leefgemeenschap in 1327, zonder dat anachronistische details deze illusie verbreken. Wat de ruimtelijke aspecten (gebouwen, kostuums, handschriften enz.) aangaat, geloof ik dat men in deze opzet geslaagd is. De wereld van de film is middeleeuws, vooral ook wat betreft het licht en de kou. Je kunt zien hoe koud en donker die kloostergangen waren. De wijze waarop met lantaarns, fakkels en vuren gewerkt wordt schept een juiste atmosfeer. De bibliotheek, die er uit ziet als een Escher-achtig labyrint, is prachtig, ingewikkeld en verwarrend. Ook bij bijvoorbeeld het scriptorium en de refter wordt het idee ‘ja, zo zou het geweest kunnen zijn’ niet verstoord.

De mensen echter, die in deze wereld rondlopen, zijn minder overtuigend. Ze komen als een reeks gedrochten uit een schilderij van Jeroen Bosch op de toeschouwer af. Het is niet duidelijk waarom Annaud het klooster bevolkt heeft met wanstaltige figuren. De verschillende personages zijn in hun lelijkheid wat meer herkenbaar en de afzichtelijkheid maakt dat bepaalde koppen en scènes in het geheugen van de kijker gegrift blijven. De typen (zoals de homoseksuele monnik: de assistent-bibliothecaris) zijn echter zozeer aangezet, dat dit storend werkt. De overdrijving maakt de personages onecht. Ze zijn ‘larger than life’ en dat is ongeloofwaardig en onnodig. Er is nauwelijks karakterontwikkeling: de abt is onzeker en laf van begin tot eind, William geeft niet eenmaal van twijfel blijk, de inquisiteur toont voortdurend zijn wrede aard enz... De twijfel over zijn roeping, waaraan Adso na zijn vrijpartij met het meisje ten prooi is, geeft hem als personage enige diepgang, maar zijn zieleroerselen komen niet zo duidelijk uit de verf, omdat hij teveel door de gebeurtenissen meegesleept wordt, zelfs al voegt Annaud nog een laatste ontmoeting met het meisje toe. Het feit dat de rollen te vast liggen, betekent niet dat er geen goede acteerprestaties geleverd worden. Het tegendeel is waar. Sean Connery met name speelt een krachtige William van Baskerville, rationeel en superieur, met een onderkoelde humor in zijn dialogen met Adso.

De film De naam van de roos is indrukwekkend en boeiend. Een spannend en verrassend verhaal in een prachtig décor met schitterende panorama's, en het loopt nog goed af ook. De film geeft een ge-

[p. 176]

loofwaardig beeld van de Middeleeuwen als een harde tijd, zonder de gruwelijkheden te nadrukkelijk in beeld te brengen. Het tijdsbeeld is oneindig veel genuanceerder dan dat in de platvloerse Mariken van Nieumeghen-verfilming van Jos Stelling (zie de bespreking door Herman Pleij in De Gids 1975, p. 129-132).

Het oordeel over Annauds werk als verfilming van Eco's boek zal per lezer/toeschouwer verschillen. Aanvaardt men de keuze van de misdaadroman als voorgrondhandeling met alle gevolgen vandien, dan is het een goede film, zeker zo interessant als het boek. Ziet men Annauds beslissing als een betreurenswaardige verarming, dan doet de film weinig om dat goed te maken: de restanten van de andere lagen in de roman zijn teveel puur décor in dienst van het detectiveverhaal.

Indien de regisseur zich door de palimpsest-fictie wilde indekken tegen de kritiek is dat eigenlijk onnodig: een verfilming is in principe immers altijd anders dan het onderliggende boek. Annaud heeft Eco's boek niet zo ingrijpend veranderd als ‘a palimpsest of...’ suggereert. Van het weggeradeerde werk schemert veel meer dan een enkel woord door de nieuwe tekst (de film) heen. Met name bij een verhaal dat in de Middeleeuwen speelt is Annauds werkwijze passend: middeleeuwse dichters achtten het immers de gewoonste zaak van de wereld om bestaande stof - in dit geval Eco's roman - een nieuwe, enigszins gewijzigde vorm te geven.

Deze bespreking is geïnspireerd door en gedeeltelijk gebaseerd op gesprekken tijdens en na het zien van de film. Daaraan namen deel: Marijke Bekkenkamp, Bart Besamusca, Saskia Buitink, Fons van Buuren, W.P. Gerritsen, G. Gerritsen-Geywitz, Fokke Gerritsen, Jeannette Koekman, Petra Kok, Anja van Leusden, Orlanda Lie, Dieuwke van der Poel, Irene Spijker, Fabian R.W. Stolk, Clara Strijbosch en schrijver dezes. Een uitspraak tijdens de discussie zal u niet onthouden worden, met name omdat zij contrasteert met de tendens van dit opstel: ‘Als dit de middeleeuwen zijn, word ik morgen Renaissancist!’.

Frank Brandsma