Vooys. Jaargang 5

[p. 141]

Psychokritiek voor beginners
Mariska Warnars

Handelsideologie in de gouden eeuw, zo luidde de titel van het college dat een vervolg zou zijn op het college Letterlijk gelezen metaforen, beide verzorgd door de afdeling Renaissance van het Instituut de Vooys. Er waren veel studenten op de Handelsideologie afgekomen, maar wat precies het onderwerp zou zijn voor de komende weken was vrijwel iedereen onbekend. Achteraf had ook niemand kunnen bevroeden dat hij/zij zou functioneren als psycho-criticus en twaalf weken lang teksten zou onderzoeken op verdichtingen en lacunes en de aanwezige metaforen zou onderwerpen aan een letterlijke lezing. Onbegrijpelijke pseudo-taal? Na vier weken semiotische theorieën te hebben geabsorbeerd niet meer.

Een artikel van A.J. Gelderblom (‘De maagd en de mannen’, Ntg 79, (1986), p.193-206) gaf de collegegangers een idee van de theorieën die het onderzoekskader zouden vormen. Handelsideologie zou éen van de suggesties uit het artikel voor nader onderzoek uitwerken, namelijk die van de ideologiekritiek. In dit geval richt de ideologiekritiek zich op het geheel van heersende opvattingen van een bepaalde tijd, die niet uitgesproken maar onuitgesproken in teksten verwerkt zijn. Het doel van het college was te onderzoeken of teksten uit de 17e en 18e eeuw, over handel en zeevaart, informatie bevatten over ideologieën.

Twee semiotische theorieën

Behalve het genoemde artikel werden achtereenvolgens een metafoortheorie en een psychokritische benadering onder de aandacht gebracht. Toen G. Lakoff en M. Johnson begonnen met hun onderzoek naar de metafoor in het westerse taalgebruik kwamen ze tot de conclusie dat het geen bescheiden onderzoek zou zijn. Ze wilden namelijk niet alleen metaforen inventariseren, maar een compleet nieuwe waarnemingstheorie opstellen die het bestaan van absolute waarheden verwierp. Daarmee schaarden zij zich in de rij der structuralisten, die van mening zijn dat literatuurwetenschappers zich niet bezig moeten houden met een absolute betekenis, maar zich integendeel zouden moeten richten op de procédés waarmee lezers betekenis geven aan de teksten die zij onder ogen krijgen. In hun overzichtelijk geschreven boek, Metaphors we live by (Chicago 1980), proberen ze aan te tonen dat het alledaagse leven van een westerling beheerst wordt door metaforen en dat het gehele westerse denkpatroon metaforisch is opgebouwd. Als voorbeeld geven Lakoff en Johnson de wijze waarop in het dagelijkse taalgebruik over theorieën en metaforen wordt gesproken, in het Nederlands geparafraseerd:

- is dat de grondslag voor jouw theorie?

- jouw redenering is wankel en de zijne is krom

- ik hoop mijn theorie met solide argumenten onderbouwd te hebben

- dat argument is krachtig genoeg om de gehele theorie te kunnen schragen

[p. 142]

Uit deze voorbeelden blijkt dat het in het westerse taalgebruik kennelijk normaal is theorieën en argumenten metaforisch te beschouwen, namelijk als gebouwen. Wanneer men spreekt over theorieën en argumenten gebeurt dat - onbewust - vaak in gebouwenmetaforiek. Zozeer is het spreken in metaforen ingeburgerd in het westerse taalgebruik.

Psycho-critici in spe

Nu de lezer geroken heeft aan de metafoortheorie, is het tijd hem/haar van de psychoanalyse te laten proeven. De psychoanalyticus Jacques Lacan onderneemt in zijn werk een terugkeer tot het werk van Freud, dat wil zeggen dat hij oorspronkelijke psychoanalytische begrippen herwaardeert. Evenals de metafoortheorie beschrijft Lacans theorie het totstandkomen van betekenissen en redeneert daarbij vanuit de uitingen van het individu. Freud schreef al: ‘In der analytischen Behandlung geht nichts anderes vor als ein Austausch von Worten zwischen dem Analysierten und dem Arzt’ (Gesammelte Werke, dl. XI). De tekstproducent, in de psychoanalyse uitsluitend analysand of subject genoemd, vertelt een verhaal dat de analyticus tracht te interpreteren. Dit verhaal staat centraal. In het college zijn de teksten over handel en zeevaart als dergelijke verhalen opgevat. Het interpreteren ervan bestaat uit het opvullen van leemtes en lacunes in de tekst, omdat die een tweede verhaal vormen dat de analysand onbewust óok vertelt. In de theorie van Lacan krijgen teksten pas betekenis in relatie tot andere teksten en intertekstualiteit speelt dus een belangrijke rol. Evenals de theorie van Lakoff en Johnson acht Lacan de metafoor van groot belang voor betekenisvorming. Hij ziet de metafoor als een kluwen van betekenissen, die in de metafoor zijn samengeknoopt. Om achter die betekenissen te komen moet de metafoor letterlijk worden gelezen.

In het gedicht Batavia (J. de Marre, 1740) komt bij voorbeeld deze passage voor:

‘De ontelbre waaren uit het indische gebied,
Van all' de Eilanden, in zyn' ommekring gelegen,
Geoppert, en gevoerd langs ongebaande wegen,
Zyn niet te noemen, schoon haar 't weidend oog beschouwt.
Een onuitputbre myn baart hier een' stroom van goud;
Een rijkdom die den Staat voor altoos kan verzaden’. (p.166)

De semiotiek zou in de zin ‘Een onuitputbre myn baart hier een' stroom van goud' onderscheid maken tussen een letterlijke/referentiële (denotatieve) en een tweede, diepere (connotatieve) betekenis. De letterlijke betekenis zou dan luiden: de mijn geeft grote rijkdommen; de connotatieve betekenis zou zijn: de mijn is een vrouw. Wanneer de metafoor aan een letterlijke lezing onderworpen wordt, is er immers sprake van een mijn die nooit moe wordt goud-in-stromen te baren. Deze vrouw brengt voortdurend kinderen voort die hun gewicht in goud waard blijken te zijn.

Voor de cursist in staat is zijn eigen potje te koken volgt hier nog een snufje ideologiekritiek. De semioloog Roland Barthes richt zich op teksten waaarin tegenstellingen (goed/kwaad, eerlijk/oneerlijk) worden verdoezeld en onrechtvaardigheden gelegitimeerd.

[p. 143]

Dit alles in het belang van de heersende orde, die er baat bij heeft dat duistere of moreel onjuiste handelingen, in haar naam verricht, enigszins verhuld worden. In het citaat uit de Batavia wordt in natuurlijke termen een economisch proces behandeld: de Indische eilanden schenken hun ontelbare rijkdommen aan de Nederlanders. Het economisch principe van geven en ontvangen is hier onrechtvaardig toegepast omdat de Indische eilanden alleen geven en de Hollanders slechts ontvangen. Door dit alles in natuurlijke termen te vatten wordt die onrechtvaardigheid gelegitimeerd, immers, de handelswaar wordt van nature aan de mens (lees: Hollanders) geschonken. En de cirkel is rond: de natuur is door God geschapen en Gods werken zijn vanzelfsprekend goed. Een dergelijke legitimerende formulering, die in meerdere teksten met grote consistentie voorkomt,

Titelgravure van Jan de Marre's ‘Batavia’ (door J. Punt)

[p. 144]

noemt Barthes een Mythe. Was er in de teksten op het college nu ook sprake van dergelijke Mythen, waarbij onrechtvaardigheden in natuurlijke termen worden gelegitimeerd?

Als demonstratietekst was Zijdebalen (in: A. Hoogvliet, Vervolg der mengeldichten. Rotterdam, 1753. p.1-25) uitgekozen, dat behoort tot het eeuwenoude genre der hofdichten met een heel eigen topiek. Door Hoogvliets behandeling van de topoi systematisch onder de loep te nemen, was het mogelijk de legitimaties voor handelsideologieën op te sporen. In dit gedicht worden arbeiders genoemd, die werken in de zijdespinnerij van de buitenplaats. De eigenaar ervan heet geen ‘industrieel’ te zijn maar wordt ‘Vader van dit arbeitshuisgezin’ genoemd, die ‘Weêr hondert handen helpt aan noodigh brootgewin’. Zo wordt in natuurlijke termen het economische principe van het geven en ontvangen behandeld. In deze familie-metafoor wordt de niet-natuurlijke relatie werkgever/werknemer behandeld alsof de werkgever (vader) alleen rechten heeft en de werknemers (kinderen) slechts plichten te vervullen hebben binnen het ‘arbeitshuisgezin’. Zo hoeft er ook geen loon naar werken verschaft te worden maar is het een gunst dat de werknemers loon ontvangen. Moge iedere volleerde psycho-criticus hier een Mythe signaleren!

Een tekst waarin geen economische maar sociale ongelijkheid wordt behandeld, is de Oostindische Spiegel (van N. de Graaff, 1701). Wanneer de schrijver het heeft over inlanders, beschrijft hij ze in diermetaforen en tracht zo aannemelijk te maken, dat inlanders, primitief en onbeschaafd als ze zijn, niet dezelfde privileges kunnen genieten als blanken (lees: Hollanders): ‘En sy eeten ook niet fatsoenlyk, met lepels, als andere mense, maar gieten een weynig hoender of vissop op een schoteltje (...) en roeren (...) dat met hand en vingers door malkander, evel eens, of 't varkens met haar klauwen in de trog hadden omgewroet (...) also dat men er of walgen moet, so beestachtig alse eten’ (reader van het college, 1986, 6-12, p.36 r.89-95). Ook hier werkt de Mythe van natuurlijkheid: de verhouding blanke/niet-blanke is behandeld in natuurlijke termen, namelijk in de verhouding mens/dier. Zoals de mens boven het dier staat, zo is hiermee ook aannemelijk gemaakt dat de blanke superieur is aan de niet-blanke.

De psychokritiek gelegitimeerd

Met deze voorbeelden hoop ik een indruk te hebben gegeven van de eerste proeve van bekwaamheid van de nieuwbakken psycho-critici in het college Handelsideologie. En daarmee de verschillende aanpak van tekstanalyse die de ideologiekritiek voorstaat. Wat levert deze aanpak op? Door in teksten de metaforen letterlijk te lezen, kunnen soms betekenissen worden ontdekt die een heel ander licht op de behandelde zaken werpen. En teksten onderzoeken op aanwezige betekenisvelden is legitiem, ‘zelfs als we mogen aannemen dat de dichter en zijn tijdgenoten zich niet bewust waren van wat wij nu aantreffen’ (p.3 van het genoemde artikel van A.J. Gelderblom).