Vooys. Jaargang 5

[p. 102]

Mediëvistiek in Utrecht
A.M.J. van Buuren

De redactie van VOOYS heeft mij een wat onduidelijk verzoek gedaan: in eerste instantie werd gevraagd om een lijst van publicaties die de sectie ‘Middelnederlandse letterkunde’ vanaf 1984 het licht had doen zien; later echter werd gezegd dat het vooral zou moeten gaan om het werk dat de sectie binnen het kader van het dwarsverband ‘Mediëvistiek’ had verricht en nog verricht.

De oorspronkelijke vraag leek mij niet zeer zinvol. Zo'n lijst van publikaties kan, als de omvang gering is, geïnterpreteerd worden als bewijs van armetierigheid, of, indien het om vette jaren zou gaan, als een uitstalling van kijk-ons-'ns. Bovendien levert zo'n loutere opsomming een weinig leesbare bijdrage op, behalve voor een enkele bibliografiefanaat.

De tweede vraag stelde mij voor een ander probleem. Het werk aan het dwarsverband valt namelijk maar ten dele concreet aan te wijzen, is lang niet altijd tastbaar. In het onderstaande wordt geprobeerd enigszins een beeld te geven van de activiteiten van de sectie binnen het dwarsverband ‘Mediëvistiek’. In beperkte mate wordt er dan ook een antwoord gegeven op de eerste vraag. De grens in de tijd - 1984 - zal niet al te streng in acht worden genomen.

Gewone mensen in de Middeleeuwen

In 1976 werd in de Utrechtse letterenfaculteit de Commissie Mediëvistiek ingesteld. Haar taak was ‘de interdisciplinaire contacten tussen mediëvisten uit de diverse vakgroepen te bevorderen, en te komen tot meer samenwerking op het gebied van Onderwijs en Onderzoek’ (Studiegids Mediëvistiek '86/87, p.2). In 1978 ging, voor wat het onderwijs betreft het dubbel bijvak ‘Middeleeuwse studies’ van start. In 1983 werd de Mediëvistiek een officieel erkende vrije studierichting, op éen lijn dus met bij voorbeeld Algemene Literatuurwetenschap. Een snelle ontwikkeling derhalve.

De neerlandici-mediëvisten hebben vanaf het begin een behoorlijk aandeel gehad in het dwarsverband. Vooral de activiteiten van W.P. Gerritsen en later die van H. van Dijk moeten hier genoemd worden. Zij hebben onvermoeibaar gesjouwd, vergaderd, georganiseerd, gestimuleerd. Het is dit soort van werkzaamheden dat zo weinig grijpbaar, zo slecht te meten, maar ook zo essentieel is.

In het studieprogramma hebben de neerlandici uiteraard een taak: in de jaarlijks terugkerende introducerende colleges (zoals ‘Inleiding in de Mediëvistiek’, ‘Vindkunde’) in de begeleiding van scripties (daarbij zijn altijd twee docenten uit verschillende disciplines betrokken), en in de ‘Themacyclus Mediëvistiek’, een serie van hoor- en werkcolleges waarin ieder jaar een bepaald onderwerp centraal wordt gesteld. In het lopende cursusjaar is dat bij voorbeeld ‘De voorstelling van licht en donker in de middeleeuwse sa-

[p. 103]

menleving’ (Blok III en IV). De serie Utrechtse Bijdragen tot de Mediëvistiek, die bij de uitgeverij H&S verschijnt, is vrijwel geheel de vrucht van deze themacycli. In de verschillende bundels komen ook de neerlandici-mediëvisten aan het woord. In deel 1, Hoofse cultuur (1983), vindt men een bijdrage van W.P. Gerritsen, ‘Wat is hoofsheid? Contouren van een middeleeuws cultuurverschijnsel’ (p. 25-40) en van F.P. van Oostrom (destijds medewerker bij de vakgroep Nederlands), ‘Hoofse cultuur en litteratuur’ (p. 119 -138). In deel 2, Andere structuren, andere heiligen (1983), verscheen een artikel van A.M.J. van Buuren over ‘Lutgart van Tongeren’ (p. 115-132). Aan de delen 3 en 4, Middeleeuwers over vrouwen (1985), werkten O.S.H. Lie en W.P. Gerritsen mee met bijdragen over, respectievelijk, ‘Guinevere’ (dl. 3, p.27-39) en ‘De omgekeerde wereld van de Amazonen’ (dl. 3, p. 157-176). Het tot nu toe laatst verschenen deel is het zesde, Visioenen getiteld (1986). Daarin is de sectie ‘Middelnederlandse letterkunde’ niet vertegenwoordigd. Dat is weer wel het geval met deel 7, Gewone mensen in de Middeleeuwen, dat, als het meezit, nog net in 1986 verschijnt. Die bundel kan worden beschouwd als een hommage bij zijn emeritaat aan de historicus F.W.N. Hugenholtz, ook een van de voortrekkers bij de totstandkoming van het dwarsverband ‘Mediëvistiek’. Professor Hugenholtz had indertijd zijn inaugurele rede (Het overstemd geluid. Haarlem, 1959) gewijd aan het probleem van de gewone man - zo zei men toen nog - in de Middeleeuwen: wij horen wel heel wat óver hem, maar zelden of nooit iets ván hem, van hemzélf. Hij komt eenvoudig niet aan het woord. Hoe kunnen wij hem toch aan de praat krijgen? Die vraag heeft Hugenholtz altijd geïntrigeerd. En daarop was de themacyclus in de cursus 1984-1985 geïnspireerd: ‘Gewone mensen in de Middeleeuwen’, een afscheidsgeschenk in Hugenholtz' laatste jaar aan de Utrechtse universiteit.

De vrouw uit Bath.
houtsnede in Chaucer, Canterbury Tales, Westminster. W. Caxton, 1483.

[p. 104]

Oplettende lezers zullen hierboven deel 5 in de reeks hebben gemist. Die bundel. Tussentijds geheten (1985), is niet voortgekomen uit colleges, maar de verbondenheid met de Utrechtse ‘Mediëvistiek’ is evident. Het boek was bedoeld als ‘verjaarsgeschenk van vakgenoten en leerlingen aan iemand door wiens toedoen in Utrecht het woord “Middeleeuwen” weer met een hoofdletter wordt geschreven’ (‘Woord vooraf’, p.5). Een cadeautje dus voor de hoogleraar Gerritsen. Hoewel het best aardig zou zijn hier nader in te gaan op die hele kring van vakgenoten en leerlingen, beperk ik mij in het kader van dit artikeltje tot de bijdragen uit de sectie ‘Middelnederlandse letterkunde’ van het Instituut De Vooys: A.M.J. van Buuren schreef over ‘Een seer notabel boeck: Blome der doechden van Dirc Potter’ (p. 41-55), H. van Dijk (nu hoogleraar te Groningen) gaf zijn studie als titel mee ‘Als ons die astrominen lesen. Over het abel spel Vanden Winter ende vanden Somer’ (p. 56-70) en Orlanda Lie behandelde ‘Middelnederlandse artes-teksten in verzen en in proza: een eerste verkenning’ (p. 157-173). Samen met Gerritsens echtgenote, G. Gerritsen-Geywitz, bezorgde Orlanda Lie in deze huidebundel ook nog een teksteditie met inleiding van ‘Een Middelnederlands lunarium in een Ovidius-hanschrift’ (p. 115-137).

Onderwijs en onderzoek

De reeks Utrechtse Bijdragen tot Mediëvistiek komt vrijwel geheel voort uit het onderwijs. Dat onderwijs is natuurlijk wel gebaseerd op onderzoek, maar het is niet per definitie hecht verbonden met het officiële onderzoeksprogramma van de verschillende medewerkers en secties of afdelingen die zich in de letterenfaculteit met de Middeleeuwen bezighouden. Het zit veeleer vast aan het ‘toevallige’ onderwerp van een bepaalde themacyclus. Voor het eigenlijke onderzoeksprogramma moeten we nog iets verder kijken.

Wat de sectie ‘Middelnederlandse letterkunde’ betreft: haar onderzoeksprogramma valt geheel onder de zogenoemde ‘voorwaardelijke financiering’ (V.F.). Dat wil in theorie zeggen, dat de twee stafleden met een volledige baan, Gerritsen en Van Buuren, geacht worden 0,4 van hun werktijd aan hun onderzoek te besteden - twee dagen in de week dus - en dat het derde lid van de vaste staf, Lie, die een halve baan heeft, 0,2 - éen dag - dient te reserveren voor het onderzoek. (In de praktijk ligt dat natuurlijk veel moeilijker: het dagelijkse, lopende, werk is een Hollebolle Gijs en die kan, zoals iedereen weet, grote brokken slokken. Maar dit terzijde.) Daarnaast werkt een aantal jonge doctorandi als ZWO (dat is: Zuiver Wetenschappelijk Onderzoeks)-medewerker, als faculteitsassistent of, per 1 januari 1987, als AIO (dat is: Assistent in opleiding) aan een dissertatie over een onderwerp dat ook binnen het kader valt van het onderzoeksprogramma. Dat beschermde, voorwaardelijk gefinancierde, programma van de sectie is in zijn geheel ondergebracht bij de ‘Mediëvistiek’, niet bij de vakgroep Nederlands, en moet daarom binnen het bestek van deze bijdrage ook enige aandacht krijgen.

De overkoepelende titel van het onderzoeksprogramma van de sectie was aanvankelijk ‘Kaderproject filologisch en bewerkingstechnisch onderzoek van Middelnederlandse verhalende literatuur’, maar is nu kortweg ‘Kaderproject Middelnederlandse letterkunde’. Om

[p. 105]

het iets concreter te maken licht ik er als voorbeeld éen onderdeel - het meest omvangrijke - uit.

Het Lancelotproject

Het gaat om het Lancelotproject, dat zich bezighoudt met de Middelnederlandse bewerkingen van de Franse Lancelot en prose. F.P. van Oostrom is in 1981 gepromoveerd op een studie over een van die bewerkingen: Lantsloot vander Haghedochte. De teksteditie van deze Lantsloot, bezorgd door W.P. Gerritsen, met medewerking van F.P. van Oostrom en P.G.J. van Sterkenburg, verschijnt in 1987. Aan de zogenaamde ‘Lancelotcompilatie’ - een andere Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose - wordt gewerkt door A.A.M. Besamusca, F.P.C. Brandsma en P.N.C. Pesch. Op een derde Middelnederlandse Lancelot-tekst promoveerde eind 1979 in Berkeley O.S.H. Lie: The Middle Dutch Prose Lancelot: a study of the Rotterdam fragments and their place in the French, German and Dutch Lancelot en prose tradition. Van haar dissertatie verschijnt in 1987 een omgewerkte redactie in druk.

Als het Lancelotproject uiteindelijk over vele jaren voltooid zal zijn liggen zo'n vijftien boekdelen op tafel, die, ook internationaal gezien, van eminent belang zullen zijn voor de studie van de Arturistiek.

Veruit de meeste publikaties die de sectie op haar naam brengt, worden geschreven vanuit de ‘VF'-optiek’ en hebben dus te maken met het ‘Kaderproject Middelnederlandse letterkunde’. Een aantal van de hierboven genoemde artikelen hoort ertoe. Maar er is meer. Ik laat een beknopt overzicht volgen, waarbij het erom gaat een indruk te geven. Kleinere publikaties, recensies en aankondigingen, bijdragen aan naslagwerken, artikelen in kranten, en dergelijke, blijven geheel buiten beschouwing. Voor het overige wordt volstaan met aanduidingen. Wie meer wil weten zij verwezen naar de wetenschappelijke jaarverslagen die ieder jaar in de faculteit worden gemaakt, of, bij wat minder brandende nieuwsgierigheid, naar de mettertijd te verschijnen delen van de Bibliografie van de Nederlandse taal- en literatuurwetenschap.

Binnen het deelproject ‘Lancelot’ schreef Bart Besamusca sedert 1984 vijf artikelen in verschillende tijdschriften (Spiegel der letteren, Bzzlletin, De nieuwe taalgids en het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde). Bovendien bezorgde hij het Repertorium van de Middelnederlandse Arturepiek (Utrecht, 1985). W.P. Gerritsen leverde een bijdrage over ‘Walewein van Melle’ aan de Feestbundel voor Maurits Gysseling.

Binnen een ander deelproject, ‘Karelepiek’, hielden H. van Dijk en I. Spijker in 1982 beiden een lezing tijdens het negende internationale congres van de Société Rencesvals. De Actes van dit congres zijn verschenen in 1984. I. Spijker is daarnaast mede-redacteur van het jaarlijks verschijnende Bulletin bibliographique de la Société Rencesvals en zij werkt aan haar disseratie over Renout van Montalbaen.

Binnen het deelproject ‘Artes-literatuur’ verschenen, behalve de reeds genoemde publicaties van O.S.H. Lie in de bundel Tussentijds, een artikel van J.E. van Gijsen (in het Jaarboek ‘De Fonteine’), oorspronkelijke een lezing op een colloquium in Cent (gehouden

[p. 106]

in het kader van haar dissertatieonderzoek over Colijn van Rijsseles Spiegel der minnen), de editie van Eyn corte decleringhe deser spere in de instituutsreeks Ruygh-Bewerp (2 dln.), en een artikel van D.E. van de Poel over Die Rose in de onlangs verschenen novemberaflevering van De nieuwe taalgids. In het kader van haar disseratieonderzoek over de Middelnederlandse bewerkingen van de Franse Roman de la Rose hield zij in augustus van dit jaar ook een lezing op een congres van de International Courtly Literature Society in Dalfsen.

Binnen het vierde deelproject, ‘De Hollandse literatuur van 1350-1450’ publiceerde A. M.J. van Buuren artikelen in De nieuwe taalgids, Literatuur, het Jaarboek ‘De Fonteine’ en in de afscheidsbundel voor Prof. Dr. F. Lulofs, Ic ga daer ic hebbe te doene.

Met slechts éen tekstverwerker op een hele afdeling letterkunde lijkt er nog niet veel veranderd sinds de Middeleeuwen, (red.) miniatuur in Les Belles Heures de Jean, duc de Berry, hs. New York, The Clolster Collection.

[p. 107]

Er is meer...

De genoemde deelprojecten staan binnen het ‘Kaderproject Middelnederlandse letterkunde’ centraal. Maar er is en wordt ook gewerkt op andere deelgebieden, zoals de Middelnederlandse Alexanderliteratuur, de hagiografie, en niet te vergeten, de middeleeuwse overlevering van de verhalen over Brandaan. Zo bereidt J.A.G.W. van Leusden een dissertatie voor over Veldekes Sint Servaeslegende en zij publiceerde in 1986 in De nieuwe taalgids een artikel over ‘St. Servaes, heilige tussen paus en keizer’. Ter gelegenheid van de zomertentoonstelling 1986 ‘Sint Brandaan, de Ierse Odysseus’ in het museum Het Catharijneconvent (mede voorbereid door een werkgroep van studenten en docenten van de sectie ‘Middelnederlandse letterkunde’) verscheen van de hand van W.P. Gerritsen, de Keltiste Prof. Dr. Doris Edel en de kunsthistorica Mieke de Kreek het boek De wereld van Sint Brandaan (Utrecht, 1986).

En, ten slotte, mocht iemand het Bulkboek Vensters naar vroeger missen, dan zij gezegd, dat het moeilijk ergens precies onder te brengen is. Bedoeld als schoolboek, maar wetenschappelijk doorwrocht en zeer breed van opzet, zou het met recht tot de publikaties binnen het dwarsverband ‘Mediëvistiek’ kunnen worden gerekend. Dat doe ik dan maar bij dezen. Meer dan 70.000 exemplaren - het mag er ook best zijn.

december 1986

Beide illustraties afkomstig uit Vensters naar vroeger, eenentwintig schoolvakken in Middeleeuws perspectief. Amsterdam, 1985.