Vooys. Jaargang 5

[p. 61]

Deuren en dramaturgie
Saskia van de Ree

Op verzoek van de redaktie schreef Saskia van de Ree een artikel over de theaterproduktie Deuren van J. Bernlef. Zij gaat in op het proces dat de tekst onderging voordat er werkelijk met de voorstelling werd begonnen.

De Theaterwerkplaats Utrecht organiseert sinds 1979 theaterproducties. Hiervan waren de meest recente twee stukken van Büchner: Leonce en Lena in 1985 en Woyzeck in 1986. Op 30 januari 1987 zal in Tejater Kikker in Utrecht onze productie Deuren in premiere gaan, een toneelstuk van de Nederlandse schrijver J. Bernlef. Eerst geef ik een indruk van het stuk. Daarna wil ik ingaan op de rol die de dramaturg heeft gehad in het productieproces.

Deuren is het verhaal van Jan Veenstra - gevangenbewaarder, of zoals Bernlef hem ironisch laat noemen bejegeningscoördinator - die op de dag van zijn vijfentwintigjarig jubileum zijn vrouw ongelukkigerwijze om het leven brengt. Een opmerking van een gevangene heeft hem ongewild bewust gemaakt van de gevangenis, die hij voor zichzelf heeft opgebouwd in zijn leven: ‘Veenstra, jij zit hier nog het langst van ons allemaal...’ Het opent zijn ogen en brengt hem in grote verwarring. Desillusie en wantrouwen beginnen zijn gedrag te beheersen. Het feest op het werk en het partijtje thuis schieten hem in het verkeerde keelgat. Dan vuurt hij uiteindelijk een pistool af op de wereld, die hem verraden heeft...

Dramaturgie heeft alles met de visie van theatermakers op een geschreven tekst te maken. Zonder al te veel over het stuk te verraden wil ik daar nu op ingaan.

Het stuk Deuren werd voor het eerst gespeeld in 1977 door de Theaterunie. Het betrof een realistische opvoering in overeenstemming met het karakter van de tekst. Dat wil zeggen een psychologisch realistische behandeling van de figuur Jan Veenstra geplaatst in een realistisch decor. Vormgeving compleet met ping-pong tafels en pornoblaadjes in de gevangenis en het burgelijk interieur van een Bijlmerflat bij Veenstra thuis.

De Theaterwerkplaats Utrecht komt met een heel andere aanpak van het stuk. Het sociaal maatschappelijke aspect vonden wij niet meer zo interessant. Dat ligt vooral in de milieutekening van het onpersoonlijke leven van mensen in woonwijken als de Bijlmermeer en in werksituaties, bij voorbeeld tot uiting komend in het letterlijk, slechts in naam promoveren van cipier naar bejegeningscoördinator. Hiermee willen wij niet zeggen, dat die problematiek niet meer bestaat, maar het publiek is er zich bewust van geworden. Het doel van theater is het publiek te verrassen met nieuwe visies, mensen aan te grijpen met actuele vragen. Dat kan zowel in vorm als thematiek zijn.

Een andere visie dus, de maatschappelijke waarom-vragen maken plaats voor de vraag,

[p. 62]

wat er gebeurt met het individu. Er komt een directe confrontatie van het publiek met de figuur Jan Veenstra in zijn emoties en verwarring. De milieutekening in het stuk is weggekrabd om de kern bloot te leggen. In die kern ligt de thematiek, dat een mens liever leeft met de illusie van totale onvrijheid, dan dat hij de verantwoordelijkheid voor zijn eigen leven aanvaardt. Jan Veenstra wordt zich bewust van zijn onvrijheid, probeert daaraan te ontsnappen, om tot het pijnlijke besef te komen dat hij in vrijheid zelf verantwoordelijk is voor de puinhoop van zijn leven.

foto: Rinze Heininga

Het werk van Martin van Tulder, dramaturg bij de Theaterwerkplaats Utrecht, heeft vooral tijdens de voorbereidingsfase en repetitieperiode van de productie plaats gevonden. Zijn taak ligt in het zoeken van een lijn in het stuk en het bepalen van de visie.

Bij dit werk moet men niet denken aan het maken van een formele analyse. De tekst werd gelezen, herlezen en nog vele malen herlezen, met als vraag: ‘wat spreekt me aan en waar gaat het over?’. De lijn, gevonden bij deze persoonlijke analyse, werd daarna onderbouwd door achtergrondinformatie. De dramaturg is het toneelmuseum in Amsterdam ingedoken, las recensies over de voorstelling van de Theaterunie destijds en samen met de regisseur zijn er gesprekken geweest met de auteur, J. Bernlef. Vragen die gerezen waren bij de eerste lezingen van het stuk, konden toen gedeeltelijk beantwoord worden. Nadat de lijn duidelijker geworden was, konden we de tekst zelf ook kritischer gaan bekijken. Dat is bij deze productie een heel belangrijk moment geweest.

De lijn die de Theaterwerkplaats wilde volgen, was die van het algemeen menselijke. De tekst is echter heel realistisch en op milieutekening gericht, waardoor de thematiek niet boven de concrete situatie kon uitstijgen. De vraag was dus: ‘hoe kunnen we ontsnappen aan de milieutekening in dit stuk?’ De oplossing lijkt rigoreus, maar is in feite eenvoudig. De realistische tekst zal in een niet realistische enscenering geplaatst wor-

[p. 63]

den. Noodzakelijkerwijs moeten dan milieutekenende passages geschrapt worden. De handeling wordt er eenvoudiger door, wordt tot de essentie teruggebracht, zonder pingpong en porno.

Tevens is dit een oplossing voor een ander dramaturgisch probleem in de tekst. Onwaarschijnlijke, toevallige gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld het plotseling verschijnen van de ontsnapte gevangene Kees bij Veenstra thuis, vragen nu minder om verklaring. Zij worden nu functioneel voor de thematiek.

In de gekozen lijn van de Theaterwerkplaats ligt de climax aan het eind van het tweede bedrijf, waar de doorbraak ligt in de zelfreflexie van Jan Veenstra. In de toneeltekst volgt nog een derde bedrijf, waarin in de gevangenis het gebeuren in de vorige twee bedrijven besproken wordt. De dramatische spanning is dan echter weg en aan de thematiek over het individu voegt het niets toe. Er is daarom met instemming van J. Bernlef besloten dit laatste bedrijf niet te gebruiken in deze productie.

Het voorafgaande laat zien hoe er met een dramatekst gewerkt kan woden. Theater is een uitvoerende kunst, die op aktieve wijze omgaat met haar materiaal, dus ook met de tekst. De taak van de dramaturg ligt daarin, te zorgen dat dit op verantwoorde wijze gebeurt. Hij zal nooit in zijn eentje aan de studeertafel een kant en klaar concept uitwerken. In constant overleg met de regisseur en de vormgeefster komt dat tot stand.

Op dit ogenblik wordt er nog hard gewerkt aan de voorstelling Deuren. Repetities zijn in volle gang en het decor wordt gebouwd. Een spannend werkproces, waarvan op 30 januari bij de premiere het resultaat bewonderd en beoordeeld kan worden. Namens de Theaterwerkplaats Utrecht nodig ik de lezers van VOOYS graag uit om een voorstelling bij te wonen. U kunt dan zelf de resultaten van de dramaturgische arbeid in het stuk proberen te ontdekken. Wij staan altijd open voor gesprekken naar aanleiding van voorstellingen en misschien ook dit artikel.

voorstelling:	Deuren van J. Bernlef
première:	30 Januari 1987, Tejater Kikker, Utrecht
regie:	Kor de Kruif
dramaturgie:	Martin van Tulder