Vooys. Jaargang 5

[p. 54]

Over de grenzen van de esthetische conventie
Suzanne Holtzer

Elrud Ibsch is hoogleraar algemene literatuurwetenschap aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Zij houdt zich bezig met de receptie-ethetica, een richting binnen de literatuurwetenschap die zijn oorsprong vindt in de geschriften van Iser en Jauss. Zij maakten een eind aan de autonomie van de tekst door de rol van de lezer in het onderzoek te betrekken.
Elrud Ibsch interesseert zich vooral voor de vraag: ‘Hoever strekt bij de lezer het accepteren van literatuur als iets fictioneels en waar houdt dat op?’

Via West Duitsland is ook in Nederland de receptie-esthetica in de belangstelling komen te staan. Wanneer en hoe bent U interesse gaan ontwikkelen voor de receptie-esthetica?

In 1965 heb ik in Nederland doctoraalexamen gedaan. Aanvankelijk studeerde ik in Duitsland frans, maar die studie stopte op het moment van mijn vertrek naar Nederland. In Utrecht ben ik toen opnieuw begonnen met duitse taal- en letterkunde. Mijn bijvakken waren theoretische literatuurwetenschap, bij professor Teesing, en filosofie.

Ik deed dus in 1965 doctoraalexamen duitse taal- en letterkunde en werd toen meteen assistente op het instituut voor theoretische literatuurwetenschap. De daar zittende medewerker. Frank Maatje, ging enige tijd naar Amerika. Vooral wat betreft de boekenaanschaf moest hij vervangen worden. Dat assistentschap was dus voornamelijk administratief. Frank Maatje had in die tijd het manuscript voor een boek klaargemaakt, dat later onder de titel Literatuurwetenschap, Grondslagen van een theorie van het literaire werk is verschenen. Dit boek is heel nauw verbonden met het interpretatieve paradigma. Het probeert daar een theoretische fundering aan te geven.

Vrij spoedig nadat Maatje terug was uit Amerika, werd hij ziek. Nu moest ik Frank Maatje volledig vervangen. Dat betekende dat ik college moest geven over het manuscript van zijn boek. Ik kreeg dus hoe langer hoe meer met dat interpretatieve paradigma en het theoretische kader, waarin dat werd geplaatst, te maken.

Met het onderwijzen van dit nauwe theoretische model kwamen er ook alle problemen naar boven die die interpretatieve richting toch wel opriep. In die tijd verscheen het eerste geschrift Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft van Jauss en bijna gelijktijdig Isers Die Appellstruktur der Texte. De Konstanzer Schule begon op te trekken. Ik vond het heel spannend en inspirerend. Dat was iets anders dan dat egeltje dat die theorie van Frank Maatje geleidelijk aan bleek te worden.

Daar kwam bij dat ik door mijn werk aan Nietzsche - mijn dissertatie ging over Nietzsche - deze filosoof of estheticus of hoe je hem noemen wilt, vrij goed kende. Nietzsche werd op heel verschillende wijzen gelezen. Hij werd tot de Jugendstill gerekend. Hij werd tot nationaal-socialist bestempeld. Nietzsche werd door weer anderen als ‘modernistisch’ gekarakteriseerd. Met hem gebeurde er van alles. Iedereen deed maar. En

[p. 55]

het is toch heel opvallend, dat men met dezelfde teksten zoveel verschillende dingen doet. Iedereen haalt er blijkbaar iets anders uit.

Dus deze vroege ervaring met Nietzsche samen met de impuls van Konstanz zijn ervoor verantwoordelijk dat ik me voor de receptie-esthetica ging interesseren.

Elrud Ibsch haalt een bezem door alle mystificaties rond Nietzsche l. Elrud Ibsch, r. Douwe Fokkema

Op welke manier uitte zich die interesse voor de receptie-esthetica?

Allereerst ging ik grondig in kaart brengen wat er was en zette, waar nodig, kritische kanttekeningen. Verder bestudeerde ik de kritiek van anderen. In mijn werk heb ik de ontwikkeling van de Konstanzer Schule tot nu toe gevolgd. Ik ben zeker geen aanhanger van de Konstanzer Schule in strikte zin meer. Bovendien is het nu moeilijk om te spreken over de receptie-esthetica als nieuwe of bepaalde richting in de literatuurwetenschap, omdat er verschillende uitsplitsingen hebben plaatsgevonden.

Aan de ene kant heb je de Konstanzer receptie-esthetica, die heel duidelijk binnen de

[p. 56]

hermeneutische richting blijft. Zo interessant als zij begonnen is, onleent zij ook haar zwakte aan het feit dat ze te zeer een hermeneutische aangelegenheid gebleven is. Ik vind het kennistheoretische uitgangspunt van de Konstanzer Schule heel overtuigend, namelijk dat er voor het toekennen van een betekenis aan een tekst een lezer nodig is. Zij zitten daardoor niet vast aan tekststructuren, die zonder meer voor iedereen objectief waarneembaar zouden zijn. Zij zien interpretatie als een confrontatie tussen een tekst en het interpretatiekader van de lezer.

Maar als je naar het praktische werk van de Konstanzer Schule kijkt, kom je toch ook discrepanties tegen. Jauss bij voorbeeld heeft een onderzoek gedaan naar de receptie van Iphigenie van Goethe in de loop der tijden. Hij heeft die geanalyseerd en kwam tot de conclusie dat het werk een ‘harmoniserende’ interpretatie heeft ondergaan, een interpretatie die niet met het oorspronkelijke effekt in overeenstemming was. Vervolgens geeft hij een interpretatie die dat wel was. Daar vind ik hem niet consequent. Nadat hij eerst netjes de documenten nagelopen heeft, komt die terugval in de eigen interpretatie of in een interpretatie waarvan hij denkt dat hij de auteursintentie redelijk weergeeft. Er zijn meer van dat soort inconsequenties. Het blijft altijd een gepostuleerde lezer, die eigenlijk identiek is aan Jauss zelf. Ook Kloek uit in zijn dissertatie als voornaamste punt van kritiek aan Jauss, dat deze niet toekomt aan de reële lezer.

Naast de zogenaamde Konstanzer receptie-esthetica is er aan de andere kant een stuk receptieonderzoek, dat zich gemakkelijk laat onderbrengen bij wat we op het ogenblik empirische literatuurwetenschap noemen. Bij de opsplitsing rond het receptieonderzoek houd ik de naam van receptie-esthetica even voor Konstanz, dus voor dat wat binnen het hermeneutisch paradigma is gebleven. Dat wil niet zeggen dat het niet deugt, maar we moeten er duidelijkheid over hebben. Het receptieonderzoek vindt binnen de literatuurwetenschap naast ander empirisch onderzoek plaats.

Er zijn verschillende projecten. Er is bij voorbeeld het onderzoek van Kloek, dat empirisch documentair is. In dit geval gaat het om niet-literaire documenten. Documenten die iets over het omgaan met literatuur zeggen. Binnen dit onderzoekskader valt ook het werk van Tilburg. De literatuursociologie in Tilburg heeft tot taak het nederlandse literaire circuit te bestuderen. Uitgevers, bibliotheken, kritieken, kortom de hele infrastructuur. Dat onderzoek is met name kwantitatief van aard. Ook bij ALW in Utrecht wordt empirisch receptieonderzoek gedaan.

Mijn medewerker Dick Schram en ikzelf zijn op dit moment meer op de literatuurpsychologie gericht. Wij willen weten wat de reëele lezer denkt. Dat houdt in dat we experimenten of quasi-experimenten doen met contemporaine lezers door middel van enquêtes, ondervraging en interviews. Wij gaan daarom uit van een vraagstelling die psychologisch van aard is. Een voorbeeld daarvan is of bepaalde persoonlijkheidskenmerken tot bepaalde afwijzingen met betrekking tot nieuwe thema's in de literatuur leiden. Een ander onderzoek is dat naar de mate van identificatie met personages in bepaalde boeken. En of dat nog verschilt bij triviale literatuur en andere literatuur.

We doen hier dus onderzoek dat heel duidelijk op het gebied van de psychologie ligt.

[p. 57]

Binnen dit gebied is éen onderwerp dat mijn speciale belangstelling heeft. Dat is: hoever strekt de esthetische conventie? Hoever strekt bij de lezer het accepteren van literatuur als iets fictioneels en waar houdt dat op? Ik heb een vermoeden dat er duidelijke grenzen zijn. Als je bij voorbeeld denkt aan een geval als Fassbinders toneelstuk Der Müll, die Stadt und der Tod, dat niet opgevoerd mocht worden in Frankfurt, omdat het te kwetsend was voor de joodse gemeenschap. Dat vind ik leuke gevallen. Afgezien van de ethische dimensie, die me erg interesseert, is het ook uit theoretisch oogpunt interessant. Het geeft de mogelijkheid om de grens vast te stellen van hetgeen als fictioneel en als niet-fictioneel ervaren wordt.

In hoeverre heeft een dergelijke benadering nog met literatuur te maken?

Wat me verschrikkelijk interesseert is hoe mensen met literatuur omgaan. Want literatuur op zichzelf, in een ivoren toren, zie ik helemaal niet zitten. Zo functioneert het niet in mijn ogen. Literatuur hoort heel duidelijk bij ons leven. Literatuur kan veel voor ons doen, omdat ze ervaringen voor ons gereed heeft. Door middel van literatuur kun je risicoloos van ervaringen leren, zonder daar aan bloot gesteld te worden. Dat is een heel belangrijke zaak, die al eerder is geformuleerd als een funktie van literatuur. Je kunt je voorstellen dat die grenzen van de esthetische conventie daar liggen waar mensen vinden dat het meest belangrijke voor hun in ethisch, in lebensweltlich opzicht geschonden wordt. Dan is het uit. Dan heb je geen tolerantie meer voor de veelgeroemde fictionaliteit. Die gevallen interesseren me bijzonder.

Daar zijn we binnen de afdeling ook mee bezig. Dick Schram bestudeert de verwerking van het thema van de tweede wereldoorlog in de literatuur. Hoe is het wanneer het verzet, zoals bij voorbeeld bij Hermans of bij Vestdijk geïroniseerd wordt? Hoe reageren mensen die uit het verzet komen daarop? Kunnen zij die ironisering van het verzet verdragen, of is dat een gebied waar ze zeggen: ‘Nee, dit waarderen we niet, dit is voor ons een scheve zaak en hier houdt het op.’ Een recent voorbeeld is de affaire rond Kellendonk. Dat vind ik zaken om heel attent op te zijn, want dan merk je dat literatuur toch een vrij belangrijke plaats in het leven krijgt. Dat heb ik liever dan wanneer ze geïsoleerd is. Dit speelt ook waar literatuur een rol heeft bij de intellectuele en politieke bevrijding in landen van de derde wereld - dit aspekt wordt bij ons door Mineke Schipper onderzocht.

De receptie-esthetica heeft literatuurwetenschappelijke vragen in een ander licht gezet. Denkt U dat het daardoor tot oplossingen kan komen van bepaalde vraagstellingen?

Ik vind dat de receptie-esthetica, dus de Konstanzer Schule, een heel belangrijke vraag heeft gesteld aan het begin en daarmee een eind heeft gemaakt aan de autoriteit van de tekst als zodanig. Door de lezer in het onderzoek te betrekken onstaan tal van interessante vragen. Maar ik denk dat de receptie-esthetica eerder stimulerend heeft gewerkt dan dat ze oplossingen heeft gebracht, omdat daarbinnen toch hermeneutici werkzaam zijn, die altijd weer aan de teksten zelf betekenis toekennen. Zij hebben geen antwoord gegeven, maar dat vind ik ook niet noodzakelijk. Dat kunnen anderen doen, met andere methoden.

[p. 58]

Denkt U dat Nederland een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan de receptie-esthetica?

Het aardige van Nederland is dat bijna alle stromingen er vertegenwoordigd zijn. Ze zijn niet in ons kleine landje ontstaan, maar ze worden wel waargenomen en grondig bestudeerd. Men kan in Nederland duidelijk een keuze maken. Dat is een sterk punt, dat ook vanuit het buitenland geapprecieerd wordt. In dat opzicht kunnen wij bijdragen tot een verheldering van de standpunten.

Ik had half september een workshop georganiseerd met duitse en nederlandse vertegenwoordigers. Het onderwerp was: Rezeptionsforschung zwischen Hermeneutik und Empirik. Er werd toen gesteld dat een dergelijke workshop in Nederland zo goed plaats kan vinden, omdat nederlanders ten eerste geïnformeerd zijn en ten tweede niet zo verschrikkelijk geïnvolveerd zijn en als gevolg daarvan met elkaar in de clinch liggen, zoals dat in oostelijke gebieden tussen die twee paradigma's lijkt te gaan. Hier kun je rustig je mening zeggen. Gezamelijk proberen we de zaken goed uit te pluizen. Ik vind dat wij met een zekere nuchterheid sommige theoretische voorstellen, die giganten lijken, tot menselijke proporties kunnen terugbrengen. Wij halen er met onze kritische geest het wereldwonderkarakter van af.

Oversteegen signaleerde in het interview dat VOOYS met hem had (jaargang 5, nummer 1) een grote intolerantie in Nederland tussen de verschillende richtingen van de literatuurwetenschap. Bent U het daarmee eens?

Daar heeft hij wel een beetje gelijk in. Hoewel ik niet denk dat er van intolerantie tussen de onderzoekers bij ALW sprake is, in ieder geval niet van grote intolerantie. Eerder is het zo dat de verschillende letterkundes wat moeite hebben met literatuurtheorie. Men heeft fantastische voorstellingen gehad over wat de theorie zou kunnen. De verwachtingen waren overtrokken. Men wilde iets uit de algemene literatuurwetenschap krijgen aangereikt en daar meteen mee aan de slag gaan. Toen merkte men dat het niet meteen toepasbaar was en men verloor het geduld. Men had niet meer zoveel behoefte zich in de kritische discussie te mengen.

Deze houding van: ‘Wij hebben genoeg van de theorie, want er is toch niets uitgekomen’, die tref ik inderdaad wel hier en daar aan. Misschien is het teleurstelling bij veel mensen. Maar dan hebben ze het van het begin af aan verkeerd ingeschat, want zonder langdurige kritische discussie kom je er niet. Je moet geduld hebben als je wetenschap beoefent. Ik denk dat het niet anders kan. Zeker niet in onze wetenschap, een zachte wetenschap. Maar als je niet geïnteresseerd bent, nou, dan niet. Onder de mensen die werkelijk geïnteresseerd zijn vind ik de intolerantie niet zo groot.

Welke plaats neemt U precies in binnen de literatuurwetenschap?

Ik heb het interview met Oversteegen gelezen en ben tot een enigzins vergelijkbare indeling gekomen. Tijdens de workshop, waar ik het net over had, pleitte ik ook voor drie vormen van omgaan met literatuur binnen het universitair onderwijs. Laat ik eerst de empirische wetenschap noemen. Die heeft een zekere voorkeur bij mij. De literatuurgeschiedenis plaats ik in het midden. Ten slotte noem ik de interpretatie van literatuur.

Er bestaan strenge eisen binnen de empirische wetenschap. Wat deze eisen betreft

[p. 59]

zit de literatuurgeschiedenis er een beetje tussen; de interpretatie als betekenisbeslissing is het minst belast met wetenschappelijke pretentie. Interpretatie vat ik op als de beslissing van de lezer ten aanzien van de betekenis en waarde van een tekst.

Ik vind dat alle drie de richtingen op de universiteit aanwezig moeten zijn. Het is zeker interessant om te weten hoe een expert tot éen betekenistoekenning ten aanzien van een tekst komt. Er ontstaat dan de mogelijkheid om over een tekst te discussieren.

Elrud Ibsch

Hoe moet, volgens U, de literatuurgeschiedenis eruit zien?

Ja, dat is heel moeilijk! Hoe die eruit moet zien kan ik niet zeggen. Ik denk wel dat literatuurgeschiedenis wetenschap kan worden, inzoverre ze verklaringen levert. Bij een interpretatie van een tekst hoef je niet tot als-dan-uitspraken te komen. De literatuurgeschiedenis moet wel in die richting kunnen gaan.

Ik denk dat de literatuurgeschiedenis sterk aangewezen is op de algemene geschiedenis. Interdisciplinaire samenwerking dus. Vanuit de algemene geschiedenis kan er toet-

[p. 60]

sing en correctie plaats vinden. Literatuurgeschiedenis heeft niet meer met het individuele fenomeen tekst te maken, dat is evident. Het werk van de literair historicus zie ik als het scheppen van contexten die verantwoord moeten worden. Dat kunnen maatschappelijke contexten zijn, maar natuurlijk ook binnenliteraire contexten, doordat je verschillende poëtica's omschrijft. De context bepaal je aan de hand van je probleemstelling. Het gaat erom wat je wilt weten. Dat is iets dat telt in alle wetenschappen. Eerst is er het probleem. Als je dat hebt zoek je uit wat voor dat prbleem de mogelijke al-beproefde of te beproeven methoden zijn.

Heeft U er enig idee over welke ontwikkeling de literatuurwetenschap door zal gaan maken de komende tijd?

Het hangt ervan af of je het nationaal of internationaal bekijkt. In de literatuurwetenschap heb je altijd rekening te houden met gangbare (wetenschaps)filosofische stromingen.

Zo heeft de literatuurwetenschap zich ingelaten met de psychoanalyse en met wat men deconstructie noemt in Amerika. Het is een subject-gerichte wijze van omgaan met teksten. Een tegen de draad inlezen, destrueren van teksten. Van deze richting hebben we hier nog niet zoveel invloed ondergaan, maar in andere landen is er nu een hevige polemiek tussen deconstructie en historisme.

Aan de ene kant staan dus de historisten, die een werk vanuit de omgeving en de tijd waarin het ontstaat verklaren. Aan de andere kant de deconstructivisten, die de dieptestructuren van een tekst blootleggen en realiseren en vooral de tot nog toe gerealiseerde tekstbetekenissen omver gooien. Deze polemiek kennen wij hier in mindere mate. Dit jaar heb ik een conferentie in Italië meegemaakt, waar het een grote rol speelde. Het speelt ook wel in Frankrijk en in Amerika.

Het is moeilijk te zeggen hoe het afloopt. In Nederland is een stevige historische traditie, bestaat goed historisch onderzoek. Natuurlijk blijft het historisme een legitieme aangelegenheid, maar ik hoop dat men zich niet uit een verdedigingsgevoel te snel en uitsluitend op deze positie gaat terugtrekken. Er moet binnen dat verantwoorde historische kader ook iets nieuws te doen zijn. Dat moeten we ons niet laten ontnemen. Ik zou het jammer vinden als men niet meer in overweging zou nemen dat een tekst ook in andere tijden dan zijn ontstaanstijd geleefd heeft en geïnterpreteerd werd. Ik zoek dat dan niet in de lijn van deconstructie, maar ik hoop dat men zich meer gaat interesseren voor wat literatuur in onze maatschappelijke context eigenlijk doet.