Vooys. Jaargang 5

[p. 49]

[Nummer 2]

Brandaan in Amerika
W.P. Gerritsen

Nadat in de afgelopen zomermaanden meer dan 8000 bezoekers de tentoonstelling ‘Brandaan, de Ierse Odysseus’ in het Rijksmuseum Het Catharijneconvent hadden bekeken, is de expositie in navolging van haar titelheld op reis gegaan. De eerste pleisterplaatsen waren het Museon in Den Haag, waar omstreeks 21000 bezoekers werden geteld, en het museum Werf 't Kromhout in Amsterdam. Van 9 januari tot en met 7 februari zal de Groningse universiteitsbibliotheek de expositie gastvrijheid verlenen; vervolgens voert de reis langs Arnhem en Enschedé, en vandaar wellicht naar Terschelling en Brugge. De leden van de Werkgroep Brandaantentoonstelling, vijftien studenten en docenten van de sectie Middelnederlandse Letterkunde die de expositie in samenwerking met de staven van het Catharijneconvent en het Museon hebben ontworpen en ingericht, voelen zich nu enigszins als de monniken in Brandaans klooster, die negen jaar op de terugkeer van hun abt moesten wachten. Met dit verschil dat wij nu en dan berichten over Brandaans lotgevallen ontvangen.

Merkwaardig genoeg zijn die berichten voor een deel afkomstig uit Amerika. Zo bevatte het Ottawase dagblad The Citizen van 28 augustus een uitvoerig artikel over de Utrechtse Brandaantentoonstelling, onder de pakkende kop Dutch Exhibition Revives Legend Irish Monks Beat Everyone To America, terwijl krantelezers te Parkersburg. West Virginia, in hun plaatselijke orgaan naast het overige wereldnieuws de mededeling Irish Monks May Have Been First To Reach New World aantroffen. Het bewuste artikel was geillustreerd met een kaartje van de noordelijke Atlantische Oceaan waarop de vroeg-middeleeuwse ‘Stepping Stone Route’ van Ierland via de Faeröer en IJsland naar Newfoundland met forse pijlen was aangegeven. Een kadertje meldde dat de ‘exhibition currently touring Dutch cities, explores the mysterious legend of a 6th century Irish monk and saint named Brendan, whose voyage to a “paradise across the ocean” could have been the original European discovery of America’.

De publikaties in de Amerikaanse dagbladpers deden verscheidene lezers in de pen klimmen. Een heer in Miami, Florida, verzocht om onmiddellijke toezending van een litteratuurlijst over Brandaan, eraan toevoegend ‘I would prefer books of a factual nature (such as historical and geographical books)’. Een andere heer, die zichzelf aanduidde als ‘an avid rock hunter’, zond een onduidelijke foto van een rotsblok vol inkepingen, die in een bijgaand artikel werden geïdentificeerd als ogham-schrift, de Keltische tegenhanger van de Germaanse runen. ‘It is known’, zo betoogde de schrijver, ‘that an Irish monk called St. Brendan, established as a real person, went on sailing expeditions. He was an abbot, and it is quite possible that he sailed as far as the coast of North America’.

Formeler pakte Arnout Hyde Jr. te Charleston, West Virginia, het aan. Een persbe-

[p. 50]

richt over de Utrechtse tentoonstelling was voor hem aanleiding, zijn Congressman in Washington te schrijven, die op zijn beurt de Nederlandse Ambassade verzocht, ‘Professor Gerritsen of Utrecht, The Netherlands’ op te sporen en hem opmerkzaam te maken op enkele artikelen over rotsinscripties in het blad Wonderful West Virginia, ‘which Mr Hyde believes indicate that America may have been originally discovered by the Irish’.

Het door Mr Hyde geredigeerde Wonderful West Virginia bleek een met fraaie kleurenfoto's verlucht tijdschrift te zijn, dat wordt uitgegeven door het Department of Natural Resources van de staat West Virginia. Aflevering 1 van de 47ste jaargang (maart 1983) bevat een viertal artikelen over de ontdekking en ontcijfering van twee raadselachtige rotsinscripties, die zijn aangetroffen in Wyoming County en bij Horse Creek (Boone County) in het zuiden van West Virginia. De beschrijving van de expeditie die in 1982 uittrok om de ‘Wyoming County Petroglyph’ te bestuderen, laat zien dat de onderzoekers in elk geval in journalistiek opzicht van wanten weten. ‘At 6:58 A.M. in the predawn darkness of early spring, roosters crowed and dogs barked in nearby valleys, as Tony Shields and Robert Pyle waited for the first ray of light to appear. Water dripped from the ledge behind them as they waited. The sky filled with color; the distant sounds of civilization seemed to fade. As the men turned to behold the ancient petroglyphic message, they felt an awesome affinity to the long-dead scribe who created it centuries ago’.

copyright 1983 by Ida Jane Gallagher

[p. 51]

De rotsinscripties in Wyoming County waren overigens al in 1964 ontdekt. Het toen door professionele archeologen uitgebrachte rapport was tot de conclusie gekomen dat het hier ging om inkervingen, ontstaan bij het polijsten van stenen of benen werktuigen, bij benadering te dateren tussen 1300 en 1500 na Christus, en zonder twijfel afkomstig van de autochtone bevolking. De amateur-archeologen die de rotswand in 1982 aan een nieuw onderzoek onderwierpen, zagen het heel anders. Door de groeven met krijt te vullen en later met behulp van viltstiften op doek over te brengen slaagden zij erin het gehele samenstel van inkervingen zichtbaar te maken en te fotograferen. Voor hun verbaasde ogen verscheen een lineair geordende reeks figuren, onderbroken door reeksen verticale en schuine strepen. Het vermoeden dat het hier om een boodschap in een onbekend schrift zou kunnen gaan, verkeerde al spoedig in zekerheid. Foto's van de inscripties werden toegestuurd aan de man die in Wonderful West Virginia wordt aangeduid als ‘America's leading decipherer of ancient inscriptions’, Dr. Barry Fell, emeritus hoogleraar aan de Harvard universiteit.

Fell bleek een snelle werker te zijn. ‘He immediately identified the script called Celtic Ogam, for it is one of the ancient scripts that he encounters regularly on American stone carvings. He translated the Celtic Ogam into the Old Irish language. Next, he translated the original Old Irish into modern English. According to Fell, the Wyoming County petroglyph bears this astounding message: ‘At the time of sunrise a ray grazes the notch on the left side on Christmas Day. A Feast-day of the Church, the first season of the (Christion) year. The season of the Blessed Advent of the Savior, Lord Christ (Salvatoris Domini Christi). Behold, he is born of Mary, a woman.’

De onderzoekers van de rotswand waren nog niet van hun verbazing bekomen of er lag alweer een brief van Professor Fell in de bus. Hij had de smaak blijkbaar te pakken gekregen en op dezelfde rotswand ook nog twee marginale inscripties in andere schriftsoorten ontcijferd, een korte tekst in het Algonquian (een Indianentaal), luidende ‘Good Tidings’, en een langere, geschreven in het Tifinag, volgens Fell ‘a Scandinavian Bronze Age script that linguists have identified in Canada, Great Britain and Libya and North Africa’, waarin de Oudierse mededeling als volgt werd toegelicht: ‘Information for regulating the calendar by observing the reversal of the sun's course’. Fell nodigde de onderzoekers uit, de juistheid van zijn ontcijfering te controleren door tijdens de winterzonnewende te observeren waar het licht van de opgaande zon de inscriptie zou raken. En ja hoor: op 22 december 1982, precies om 9.05 's morgens, streek de eerste zonnestraal langs een driehoekige inkeping in de overhangende rots en tastte de inscriptie als een schijnwerper af. ‘“That proves it”, Shields said pointing to the wall notch’.

Het is niet aardig, de opgetogen ontdekkers van de Wyoming County Petroglyph hun trots te misgunnen. De door hen aan het licht gebrachte tekens op de rotswand kunnen, naar het mij voorkomt, niet zomaar worden afgedaan als willekeurige inkervingen, ontstaan bij het polijsten van werktuigen. Maar van Fell's ontcijfering deugt natuurlijk geen barst. Het bewijs daarvoor levert hij met aandoenlijke naieveteit zelf, in het artikel waarin hij zijn methoden uiteenzet. Ik ben geen kenner van het ogham-schrift, en mijn Oudiers heeft betere dagen gekend. Maar als deze inkervingen ogham zijn en Fell's transcriptie ervan Oudiers, ben ik bereid Stokes' en Strachan's Thesaurus palaeohibernicus

[p. 52]

van de eerste tot de laatste bladzijde op te eten... Maar Fell is toch hoogleraar in Harvard geweest? Jawel, in de mariene biologie. Hij publiceert al sinds jaren het ene boek na het andere, waarin hij betoogt dat Amerika is ontdekt door Kelten, Phoeniciërs, Basken, Libyers en Egyptenaren. Zij zouden de rotswanden van de Nieuwe Wereld hebben overdekt met de onwaarschijnlijkste graffiti. Een geïrriteerde archeoloog heeft Fell's pseudo-wetenschappelijke publikaties in de New York Times in twee woorden neergesabeld: ‘ignorant rubbish’.

De belangstelling die de Brandaantentoonstelling aan de overzijde van de Oceaan heeft gewekt, blijkt ten dele te berusten op ondeugdelijke gronden en ten dele op ‘wishful thinking’. Het is boven alle twijfel verheven dat de rotswand in West Virginia niet door middeleeuwse leren van inscripties is voorzien, laat staan door Brandaan himself. Deze negatieve conclusie doet echter niets af aan de mogelijkheid dat Ierse monniken in de zevende of de achtste eeuw, op weg naar IJsland door een storm uit de koers geslagen, voet aan land hebben gezet op Amerikaanse bodem. Tegen de achtergrond van onze huidige kennis van de vroeg-middeleeuwse Ierse scheepvaart blijft de Navigatio Sancti Brendani Abbatis een hoogst intrigerende tekst. Is het daarin beschreven Land van Belofte aan de overzijde van de Oceaan te identificeren met Amerika? Ik heb weinig hoop dat deze vraag ooit door archeologische vondsten beantwoord zal worden, zelfs in het land van de onbegrensde mogelijkheden.

November 1986

Litteratuur: W.P. Gerritsen, Doris Edel, Mieke de Kreek, De wereld van Sint Brandaan, Utrecht, HES uitgevers, 1986, (prijs f 24,50).