Vooys. Jaargang 3

[p. 5]

Jeroen Chabot
De noodzaak van enig cultureel besef

Arjan Luijken heeft in Vooys nummer 2 een fikse knuppel in het hoenderhok gegooid, toen hij getuigenis aflegde van zijn onbegrip van moderne kunst. Van tijd tot tijd wordt hij geconfronteerd met artistieke produkten, waar hij niets van begrijpt en waarvan de wellicht aanwezige schoonheid hem totaal ontgaat. Tot overmaat van ramp is er niemand die hem op bevredigende wijze over de waarde van dergelijke creaties kan voorlichten. Dus trekt Arjan de enig logische conclusie: het is allemaal waardeloze onzin en verspilling van (overheids)geld. Hij gaat zelfs nog een stap verder en vermoedt het bestaan van een elitaire subcultuur; een soort kunst-mafia die elkaar in stand houdt, terwijl ze de rest van de wereld een rad voor ogen draait. Vervolgens illustreert hij dit aan de hand van de zogenaamde experimentele poëzie. Dat zou een verzameling onduidelijke onzin zijn, waarover de elitaire kunstkenner een nevel van esoterische beschouwingen laat neerdalen.

In Vooys nummer 3 kwamen de reacties. Chris Oosterom koelt zijn woede door uitvoerig de door Luijken aangevoerde argumenten die de inhoudsloosheid van de experimentele poëzie moeten bewijzen te ontzenuwen. Als hij Luijkens verhaal dan volledig vernietigd heeft, zet hij een aanval in op de persoon van Luijken die de grenzen van 't fatsoenlijke haast overschrijdt. Gelukkig geeft Albert Witteveen in hetzelfde nummer de hele zaak nog een komische wending, zodat de scherpe kantjes van deze pennestrijd er een beetje af zijn.

Gezien de heftige reacties is de vraag naar de waarde van kunst een probleem dat bij veel mensen gevoelig ligt. Beide auteurs schrijven met passie, de éen over de waardeloosheid van kunst die hij niet begrijpt, de ander verdedigt heftig zijn heilig huisje dat omver getrapt dreigt te worden. Opvallend is dat beide schrijvers in het functioneren van onze cultuur in het algemeen de oorzaak van de strijd zoeken. Luijken verzint

[p. 6]

een geïsoleerd in de samenleving werkende groep van elitaire kunstbonzen die ons belazeren, Oosterom typeert onze cultuur als rationeel en gericht op nut, waarin te weinig begrip is voor een oprechte beleving van kunst. Kunst is volgens hem nu eenmaal een produkt waarvan het praktisch nut niet eenduidig aangetoond kan worden. Het teruggrijpen naar grote historische of culturele verbanden is een veel voorkomende noodgreep. Een noodgreep die altijd wordt toegepast door mensen die onzeker zijn over hun eigen waarden en die dan getoetst willen zien aan een hogere, betere waarde. Bij Luijken is dat heel duidelijk aanwezig. Hij verklaart experimentele poëzie als een noodzakelijke, in de geschiedenis steeds terugkerende vorm van poëzie, die de weg vrijmaakt voor een nieuwe generatie dichters. Hiermee is de klok ongeveer 150 jaar teruggedraaid. Toen beschreef Hegel deze visie al. Zijn visie op geschiedenis en haar ontwikkeling was echter zeer romantisch. Hegel beschrijft een dialektische ontwikkeling van de geest naar een idealistisch eindstadium: de periode die gekenmerkt wordt door een absoluut vrij bewustzijn. Een dergelijke enkelvoudige geschiedsopvatting met zijn wetmatige verloop naar een aards paradijs is onhoudbaar gebleken. Ook Oosterom doet een beroep op Hegel. Hij gebruikt zijn ‘Zeitgeist’, de schets van het geestelijk leven van een synthetische periode uit de geschiedenis. Dat ‘Zeitgeist’-idee is een zeer aantrekkelijk fenomeen gebleken voor schrijvers. Een dergelijke schets van een cultuur plaatst de stellingen van een schrijver in een groot historisch kader waaraan een zekere objectiviteit ontleend wordt en die tegelijkertijd de auteur een zekere grandeur verleent. Hij staat min of meer buiten de cultuur en is zodoende in staat de waarde van een cultuur te overzien. Het is ongetwijfeld waar dat een dergelijke schets van een cultuur waardevol kan zijn. Maar dan moet daarbij de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht worden. Een typering van Oosterom van onze cultuur als ‘onze cultuur is rationeel en doelgericht; alles moet nut hebben’ is van een kinderlijke eenvoud. Beide schrijvers geven met hun stukjes uiting aan een behoefte aan kant en klare zekerheden - zo is het en niet anders, dus experimentele kunst bestaat (of bestaat niet) - die niet te geven zijn. Sinds Schopenhauer en Nietzsche is er afgerekend met teleologische geschiedsopvattingen en daarmee met eenduidige waardensystemen die al het doen en laten van een maatschappij (toetsbaar maken. Dé waarheid bestaat niet. Het is niet voor niets dat filosofie heeft afgedaan als de verklarende beschrijving van de werkelijkheid. Die beschrijving richt zich nu naar een verklaring van ver-

[p. 7]

schillende deelgebieden van onderling samenhangende werkelijkheidssystemen, getuige het belang van de epistemologie en semiotiek. We leven in een pluriforme samenleving, waarin we met een veelvoud aan waarden, haar verschillende verschijningsvormen moeten waarderen. Die multi-functionaliteit is zelfs een van de hoogste verworvenheden van de moderne kunstuitingen.

Kunst of kul is een vraag die in de geschiedenis van beeldende kunst op z'n minst teruggaat tot de beoordeling van het werk van Van Gogh, en zelfs terug te zien is in de receptiegeschiedenis van de werken van de grote renaissance-meesters. Het is een vraag die natuurlijk altijd gesteld mag worden. Er zijn tenslotte genoeg misstanden in de moderne kunstmarkt. Niemand zal ontkennen dat het soms heel moeilijk, zo niet onmogelijk is, om de betekenis van een bepaald werk te zien. Dat de machinaties van de moderne kunstwereld vaak heel ondoorzichtig zijn, ook dat is zeker waar. Maar of dit soort problemen opgelost worden door op het niveau van Luijken vragen te stellen en zelfs antwoorden te bedenken in uiterst twijfelachtig. Die opstelling van ‘ik zie niet wat het is, dus is het niets’ is een uitgemolken en platgetreden probleem. Aan de andere kant hebben scherprechters als Oosterom zeker niet het recht om vanuit hun ten koste van alles vastgehouden kwaliteitsbesef een norm te stellen waaraan een ieder maar moet voldoen. Zo simpel is het gelukkig allemaal niet meer.

Wat ik uiteindelijk het allerbelangrijkst vind is echter de roekeloze manier, waarmee er met termen als ‘kunst’ of ‘cultuur’ wordt geschermd. Het is zo gemakkelijk om uitspraken te doen in de trant van ‘ons culturele leven is zus of zo’ of ‘de kunst wordt getypeerd door dit of dat’. Natuurlijk zijn er talloze voorbeelden te vinden voor dergelijke uitspraken. Al was het alleen maar omdat in een pluriforme samenleving als de onze de verschillende vormen naast elkaar te vinden zijn. Het levert echter niets op. Iedereen heeft het recht om voor zichzelf bepaalde vormen van kunst af te wijzen of juist te propageren. Maar niet op de welles-nietes manier van Luijken en Oosterom. Het zal duidelijk zijn dat universele waardeoordelen over de kunst of de cultuur niet te geven zijn. Daardoor verzanden discussies als deze. Wel kunnen we zinvol met vergelijkbare methodische begrippen deelgebieden van onze heterogene cultuur op hun waarde onderzoeken. Voorlopig lijkt het mij echter beter een kunst of kul-debat voor onbepaalde tijd in de vrieskist te leggen.