Vooys. Jaargang 3

[p. 28]

Arthur Dirksen
Verkrachte eenden in de syntaxis

Joleen Schipper, studentassistent van de afdeling Moderne Taalkunde, sprak laatst de volgende zin:

(1) Daar ben ik dus hier voor naar toe gekomen!

In de generatieve taalkunde zou die zin waarschijnlijk geanalyseerd moeten worden als (2).

(2)

(NB: voor het gemak heb ik dus weggelaten, en beschouw ik naar toe als éen prepositie)

[p. 29]

Zin (1) wordt van (2) afgeleid door vooropplaatsing (topicalisatie) van de NP daar en door plaatsing van de persoonsvorm. Die afleiding wordt echter geblokkeerd door het volgende principe:

(3) gegeven een structuur van de vorm...[x₁...[x₂...]...]..., waar X = np, ap of pp, en gegeven een transformatie die zowel betrekking kan hebben op X₁ als op X₂, dan mag die transformatie niet op X₂ toegepast worden, maar uitsluitend op X₁

In (2) hebben we te maken met de struktuur (4).

(4)... [_pp [_NP daar] [_p naartoe] ]...

In principe kan zowel een PP als een NP getopicaliseerd worden. Principe (3) dicteert dus dat de NP dcar niet uit de PP daar naartoe verplaatst mag worden. Wel mag de PP als geheel getopicaliseerd worden, maar het hoeft niet.

Aangenomen dat principe (3) juist is (en dat nemen we nu even aan), lijkt het erop dat (1) niet van (2) afgeleid kan worden. Toepassing van de zogenaamde prepositie-vastmaaktransformatie biedt hier een uitweg; door toepassing van deze transformatie kan van struktuur (3) de intermediare struktuur (5) afgeleid worden.

(5)

Wanneer we vervolgens de PP daar ∅ topicaliseren, kan zin (1) afgeleid worden zonder dat principe (3) geschonden wordt.

Voor iedereen die bekend is met het eerste hoofdstuk uit Sturm & Weerman,

[p. 30]

Generatieve syntaxis, de cursus die bij De Vooys in het eerste en tweede jaar gebruikt wordt, is dit alles gesneden koek.

Waar het nu om gaat, is dat zin (1) niet van (2) afgeleid kan zijn. Of liever: Joleen bedoelde het niet zo. Zij bedoelde niet dat ze ‘hiervoor daar naartoe’ was gekomen, maar dat ze ‘daarvoor hier naartoe’ was gekomen. Het verschil is subtiel maar onmiskenbaar. Als we nu aannemen dat wat je met een zin bedoelt, in de dieptestruktuur van die zin terug te vinden moet zijn, dan kan het niet anders of aan Joleen's uiting van (1) ligt de dieptestruktuur (6) ten grondslag.

(6)

Zin (1) kan niet zonder meer transformationeel van (6) afgeleid worden. In de eerste plaats wordt topicalisatie van daar verboden door principe (3). De prepositie-vastmaaktransformatie biedt hier geen uitkomst. Die kan namelijk alleen toegepast worden op een prepositie die adjacent is aan het werkwoord. Dat is hier niet het geval. In de tweede plaats zou de NP hier verplaatst moeten worden naar een positie ergens tussen ik en voor. Of zo'n verplaatsing mogelijk is, valt niet zonder meer uit te maken. Zin (1) kan dus waarschijnlijk niet van (6) afgeleid worden. Gelukkig maar, want (1) is onder de interpretatie die in (6) aangegeven is, onwelgevormd.

Het lijkt erop dat we moeten concluderen dat Joleen de principes van de grammatica, die ze nota bene zelf doceert, niet actief beheerst. Als dat zo was, zou het onaardig van mij zijn om er een stukje over te schrijven. Het is dus niet zo. Sterker nog, Joleen's (1) is volgens mij een belangrijke ontdekking. En wel hierom:

[p. 31]

Versprekingen in de trant van (7) komen vrij veel voor. Ze worden door fonologen wel beschouwd als evidentie voor de psychologische realiteit van spraakklanken.

(7)a spijkers op waag later       in plaats van       spijkers op laag water

b het kij is geteerd       in plaats van       het tij is gekeerd

Ook op het niveau van de morfologische struktuur van woorden en woordgroepen zijn versprekingen mogelijk, bij voorbeeld:

(8) verkrachte eenden       in plaats van       vereende krachten

Een verspreking als (8) is te zien als evidentie voor de psychologische realiteit van morfemen en dergelijke.

De syntaxis heeft het, voor zover ik weet, tot nu toe zonder dit soort evidentie moeten doen. Tot nu toe, want we hebben nu Joleen's (1). Immers qua betekenis is (6) de dieptestruktuur van (1), maar syntactisch gezien kan (1) alleen van (2) afgeleid zijn. Het kan dus niet anders of Joleen heeft, nadat ze de dieptestruktuur (6) voor haar zin bedacht had, per ongeluk hier en daar omgewisseld. Daardoor ontstond (2). Vervolgens heeft ze (1) afgeleid van (2) in overeenstemming met de principes van de grammatica. Joleen's competence is dus in orde.

(NB: de lezer wordt vriendelijk verzocht de laatste vier zinnen in gedachten te besprenkelen met aanhalingstekens)

Zin (1) is een ‘verkrachte eend’ op het niveau van de onderliggende struktuur, en is dus te zien als evidentie voor de psychologische realiteit van onderliggende strukturen in het algemeen. Die evidentie is te danken aan Joleen. Ze heeft dus minstens een kop koffie en een gevulde koek verdiend. Joleen, kom je daar even voor hier naar toe?